________________
શકોરું (શરાવલ-કોડીયુ) રાખીએ, તેના પર એક સીધુ શકોરું અને તેના પર એક ઊંધુ શકોરું રાખીએ ત્યારે જે આકૃતિ થાય તેની સમાન લોકનું સંસ્થાન છે. લોકનો વિસ્તાર નીચે સાતરજ્જુ પરિમાણ છે, ઉપર ક્રમશઃ ઘટતાં ઘટતાં સાત રજુની ઊંચાઈ પર એક રજ્જુ પહોળો છે. તત્પશ્ચાત્ ક્રમશઃ વધતાં વધતાં સાડા દસ રજ્જુની ઊંચાઈ પર પાંચ રજુ અને પુનઃ ઘટતાં ઘટતાં શિરોભાગમાં એક રજુનો વિસ્તાર છે. નીચેથી ઉપર સુધીની ઊંચાઈ ૧૪ રજુ છે. લોકના
સ્વરૂપને યથાર્થ રૂપે સમજાવવા માટે તેના ત્રણ વિભાગ કર્યા છે- અધોલોક, તિર્યલોક અને ઊર્ધ્વલોક.
અધોલોકનો આકાર ઊંધા શકોરા જેવો, તિર્યગલોકનો આકાર ઝાલર અથવા પૂર્ણ ચંદ્રમા જેવો અને ઊર્ધ્વલોકનો આકાર ઊર્ધ્વમૃદંગ જેવો છે. કેવળી ભગવાન સંપૂર્ણ લોક અને તેમાં રહેલા સંપૂર્ણ દ્રવ્યોને જાણે-દેખે છે.
શ્રાવક વ્રતના આગાર : ત્રસ જીવ વધના અથવા વનસ્પતિકાયિક જીવ વધના પ્રત્યાખ્યાન કર્યા હોય તેવા શ્રમણોપાસકથી પૃથ્વી ખોદતાં ત્રસ જીવની હિંસા થઈ જાય અથવા કોઈ વૃક્ષનું મૂળ ઉખડી જાય તો તેના સ્વીકૃત વ્રત પ્રત્યાખ્યાનમાં દોષ લાગતો નથી. સામાન્યતઃ દેશવિરતિ શ્રાવકને સંકલ્પપૂર્વકની હિંસાનો ત્યાગ હોય છે અને આરંભી હિંસાનો આગાર હોય છે.
સંકલ્પી હિંસા: સંકલ્પપૂર્વક કે બુદ્ધિપૂર્વક જે હિંસા થાય તે સંકલ્પી હિંસા છે. જેમ કે, “આ સર્પને મારી નાંખુ” તેવી બુદ્ધિપૂર્વક સર્પની હિંસા કરવી.
આરંભી હિંસા : જીવને મારી નાખવાના સંકલ્પ વિના જ કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ કરતાં જીવ હિંસા થાય તે આરંભી હિંસા છે. જેમ કે, પૃથ્વી ખોદતા કોઈ સર્પ, દેડકા, કીડી, મકોડા આદિ જીવોની હિંસા થઈ જાય.
જે જીવોની હિંસાના શ્રાવકે પ્રત્યાખ્યાન કર્યા હોય, તે જીવોની જાણી જોઈને હિંસા ન કરે ત્યાં સુધી તેનો વ્રત ભંગ થતો નથી પરંતુ તેને આરંભિકી ક્રિયા લાગે છે. આ કારણે પૃથ્વી ખોદતાં ત્રસ જીવની કે વનસ્પતિની હિંસા
૧૭૯
