________________
શતક-૬ : ઉદ્દેશક-૧૦
અન્યતીર્થિક
જીવનું સ્વરૂપ : જીવમાં ધર્મી કોણ છે અને તેનો ધર્મ શું છે, તે જાણવું જરૂરી છે. પ્રભુએ તેનું સમાધાન કર્યું છે કે નવે તાવ ળિયમાં નવે, નવે વિ ળિયના નવે ! જીવ જીવ છે અર્થાત્ ચૈતન્યસ્વરૂપ છે અને ચૈતન્યસ્વરૂપ છે તે જ જીવ છે. અહીં બે વાર áીવ શબ્દ પ્રયોગ છે, પ્રથમ જીવ' ધર્મી છે અને બીજી વાર પ્રયુક્ત જીવ' શબ્દ ધર્મ છે. અહીં ધર્મી અને ધર્મમાં અભેદ બતાવવા માટે એક જ શબ્દનો બે વાર પ્રયોગ કર્યો છે તેથી નિશ્ચિત થાય છે કે જીવ છે તે ચૈતન્ય સ્વરૂપ છે, અને ચૈતન્ય સ્વરૂપ છે તે જ જીવ છે.
જીવની પર્યાયોનો જીવ સાથેનો સંબંધ : ત્યાર પછીના પ્રશ્નોમાં જીવની નારકાદિ પર્યાયો જીવરૂપ છે કે નહીં, તવિષયક પ્રશ્નો છે.
નારકાદિ પર્યાયો જીવરૂપ જ છે કારણ કે પર્યાયો દ્રવ્યથી સર્વથા ભિન્ન નથી. પર્યાય દ્વવ્યનો જ વિકાર છે. પરંતુ જીવ છે તે નારકાદિરૂપે જ હોય તેવું એકાંતે નથી, કારણ કે પર્યાયો સદા પરિવર્તનશીલ છે. જીવ ક્યારેક નારક પર્યાયરૂપે હોય, ક્યારેક દેવ પર્યાયરૂપે હોય; આ રીતે જીવની પર્યાયોનું પરિવર્તન થયા કરે છે.
જીવ અને પ્રાણનો સંબંધ : જે પ્રાણ ધારણ કરે છે તે જીવ છે. પરંતુ જીવ છે તે પ્રાણ ધારણ કરે જ છે, તેવું એકાંતે નથી. અહીં પ્રાણ' શબ્દથી દ્રવ્યપ્રાણનું ગ્રહણ કર્યું છે. તેમાં પ્રત્યેક સંસારી જીવ પોતાની યોગ્યતા પ્રમાણે પ્રાણ ધારણ કરે છે, સિદ્ધના જીવ જીવ છે પરંતુ તે દ્રવ્યપ્રાણને ધારણ કરતા નથી. કારણ કે દ્રવ્યપ્રાણ કર્મજન્ય છે. આ રીતે પ્રાણને જીવ સાથે સંબંધ નિયમા છે, જીવનો
૧૭૫
