________________
અનાદિકાલથી કર્મના સંયોગથી મલિન જ હોય છે અને પ્રયત્નથી તે નિર્મલ થાય છે.
પ્રશ્ન- વસ્ત્રમાં જે પુદગલોનો ઉપચય થાય છે, તે શું પ્રયોગથી (પુરૂષના પ્રયત્નથી) થાય છે કે સ્વાભાવિકરૂપે થાય છે? | ઉત્તર- તે પ્રયોગથી પણ થાય છે અને સ્વાભાવિકરૂપે પણ થાય છે.
પ્રશ્ન- વસ્ત્રમાં પુગલોનો ઉપચય પ્રયોગથી અને સ્વાભાવિકરૂપે થાય છે તે જ રીતે શું જીવમાં કર્મ પુદ્ગલનો ઉપચય પ્રયોગથી થાય છે કે સ્વાભાવિક રૂપે થાય છે?
ઉત્તર-જીવોને કર્મ પુદગલોનો ઉપચય પ્રયોગથી જ થાય છે સ્વાભાવિકરૂપે થતો નથી. તેનું કારણ એ છે કે જીવોને ત્રણ પ્રકારના પ્રયોગ હોય છે. મનપ્રયોગ, વચનપ્રયોગ અને કાયપ્રયોગ; આ ત્રણ પ્રકારના પ્રયોગથી જ જીવોને કર્મનો ઉપચય થાય છે. તેથી જીવને કર્મનો ઉપચય પ્રયોગથી થાય છે, સ્વાભાવિક રૂપે થતો નથી.
આ રીતે સર્વ પંચેન્દ્રિય જીવોને ત્રણ પ્રયોગ જાણવા જોઈએ. પૃથ્વીકાયથી વનસ્પતિકાયિક સુધી (એકેન્દ્રિય-પાંચ સ્થાવર)ના જીવોને એક કાયપ્રયોગથી કર્મયુગલોપચય થાય છે.
કર્મ-પુદ્ગલોપચય સાદિ સાંત કે અનાદિ અનંત : વસ્ત્ર સ્વયં સાદિ સાંત (અંત સહિત) હોય છે તેથી તેના પગલોપચયમાં પણ સાદિ સાંતનો એક જ ભંગ થાય છે. પરંતુ જીવ અનાદિ કાળથી છે. તેથી તેનો કર્મોપચય પણ અનાદિ છે. તેમ છતાં સૂત્રમાં અપેક્ષા ભેદથી જીવમાં કર્મોપચયના ત્રણ ભંગ સ્વીકાર્યા છે. યથા
(૧) સાદિ સાન્ત: કર્મબંધક જીવોના બે વિભાગ છે. સાંપરાયિક બંધક અને ઐર્યાપથિક બંધક. (૧) સાંપરાયિક બંધ- કષાય સહિતના જીવોને જે કર્મબંધ થાય છે તેને સાંપરાયિક બંધ કહે છે. એકથી દસ ગુણસ્થાનવર્તી જીવો સાંપરાયિક બંધક છે. (ર) ઐર્યાપથિક બંધ- જે જીવોના કષાય સર્વથા ઉપશાંત
૧પ૨
