Prabuddha Sampada Agam Grantho Karmvad ane Anekantvadno Sanchay

SR No.: 034161
Original Sutra Author: N/A
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2018
Total Pages: 321
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 14 MB

Page 251

મૌન જ રહે છે. આમ શા માટે? કારણ એક જ છે કે આ બધા તત્ત્વોનું સ્વરૂપ માનવ ચેતના માટે અગમ્ય છે. જે અગાધ છે, રહસ્યપૂર્ણ છે, તેના વિશે કોઈ નિશ્ચયાત્મક વિધાન કેવી રીતે થઈ
શ
ભગવાન બુદ્ધ પરમજ્ઞાની પુરુષ છે અને છતાં અસ્તિત્વના આ રહસ્યપૂર્ણ સો વિશે મૌન કેમ રહ્યા છે. કારણ એક જ છે, અને તે છે - અભિવ્યક્તિની મર્યાદા. તે છે
આ અભિવ્યક્તિની મર્યાદા દ્વારા અહીં કોઈ સ્વરૂપે અનેકાન્તદર્શન સૂચિત થાય છે!
જૈન સૂરિઓએ જે રહસ્ય સપ્તભંગી ન્યાય દ્વારા અભિવ્યક્ત કર્યું છે, તે જ રહસ્ય ભગવાન બુદ્ધ મૌન દ્વારા અભિવ્યક્ત કરે છે. મૂળ વાત એક જ છે.
सब शयाने एक मत ।
૭. સોક્રેટિસનું અજ્ઞાન
સોક્રેટિસ જ્ઞાની પુરુષ છે, આવો સર્વસંમત મત છે. આમ છતાં સોક્રેટિસ પોતાને કદી જ્ઞાની પુરુષ ગણતા નહિ. તેઓ કહેતા હું જાણતો નથી. હું અજ્ઞાની છું,' જ્ઞાની સોક્રેટિસ પોતાને જ્ઞાની કેમ ગણાવતા નથી? અજ્ઞાની શા માટે કહે છે ? કારણ સ્પષ્ટ છે. જ્ઞાની પુરુષ પોતાના જ્ઞાન થકી જીવન અને અસ્તિત્વની અગાધ સમયનાને જોઈ શકે છે. તેથી તેઓ પોતાના જ્ઞાનની યાદિને અને પોતાના અજ્ઞાનને જોઈએ શકે છે. તેથી તેઓ જાણે છે અને તેથી કહે છે-અહીં કોઈ પૂર્ણજ્ઞાની નથી અને તદનુસાર હું પણ પૂર્ણજ્ઞાની નથી.
‘તમે જાણતા નથી અને તમે એ પણ જાણતા નથી કે તમે જાણતા નથી. તમે અજ્ઞાની છો, પરંતુ તમને તમારા અજ્ઞાનની
તમામ કાર્યોનું કારણ
એક સ્થળે બરાબર બંધ કરેલો એક કરંડિયો પડ્યો હતો. એમાં કંઈક ખાવાનું હશે એમ સમજીને એક ભૂખ્યા ઉંદર, એ કરંડીયામાં દાખલ થવા માટે કાણું પાડવાનો ઉદ્યમ શરૂ કર્યો. પોતે એ કરંડીયામાં દાખલ થઈ શકે એટલા માટે એ ઉદરે કરંડીયાને કાતરવા માંડ્યો, કાતરી કાતરીને કરીયામાં એવ કાણું પાડ્યું.
‘એ કરંડીયામાં કોઈએ એક સર્પને પૂરી રાખ્યો હતો. ઘણાં દિવસનો ભૂખ્યો એ સર્પ, કરંડીયો કોરાતો હતો તે જાણી અંદર ટટ્ટાર થઈ ગયો. પેલો ઉંદર જેવો એ કરંડિયામાં દાખલ થયો કે પ્રબુદ્ધ સંપા
પણ જાણ નથી.'
હું પણ જાણતો નથી, પરંતુ હું એટલું તો અવશ્ય જાણું છું કે હું જાણતો નથી. હું પણ અજ્ઞાની છું, પરંતુ મને મારા અજ્ઞાનની જાણ છે.’
૨૩૮
જુઓ જ્ઞાની સોક્રેટિસ પણ પોતાને જ્ઞાની ગણતા નથી, કારણ કે આ ફ્રાટ અને અગાધ રહસ્યપૂર્ણ અસ્તિત્વને કોણ જાણી શકે ?
આ છે-સોક્રેટિસનો અનેકાન્તવાદ! આપણું આ અસ્તિત્વ વિશેનું જ્ઞાન કેવું છે? કાંઈક આવું
એક સમુદ્રમાં કિનારા પાસે બે માછલીઓ રહેતી હતી. એક નાની માછલી હતી અને બીજી મોટી માછલી હતી.
એકવા૨ ડેલ્ફીની દેવીએ જાહે૨ કર્યું કે સોક્રેટિસ ગ્રીસના સૌથી મહાન જ્ઞાની પુરુષ છે.
લોકો સોક્રેટિસ પાસે પહોંચ્યા અને તેમી સોક્રેટિસને કહ્યું‘આપ કહો છો કે આપ જ્ઞાની પુરુષ નથી; પરંતુ ડેલ્ફીની દેવીએ તો કહ્યું કે આપ ગ્રીસના સૌથી મહાન જ્ઞાની પુરુષ છો. તો અમારે શું સમજવું ?'
કોઈ પણ દર્શન જ્યારે અનેકાન્તવાદના સ્વરૂપને સમજે નહિ અને તેના હાર્દને સ્વીકારે નિહ ત્યારે તે દર્શન દુરાગ્રહી બની જાય છે અને સ્વમતમંડન અને પરમતખંડનમાં પડી જાય છે. પરંતુ જો
સોક્રેટિસ તો ત્વરિત ઉત્તર આપે છે
ડેલ્ફીની દેવીની વાત સાચી છે, મારા અને તમારા વચ્ચે આપણે અનેકાન્તવાદના હાર્દને આત્મસાત કરી શકીએ તો આપણે આટલો જ ફેર છે.' આ ખંડનમંડન અને વિતંડાવાદમાંથી બચી શકીએ છીએ તેથી
આ અનેકાન્તવાદ સર્વ દર્શનોનું દર્શન છે!
એક વાર નાની માછીએ મોટી માછલીને પૂછ્યુંદીદી! માણસો અહીં કિનારે સવાર-સાંજ ફરવા આવે છે, ‘સમુદ્ર, સમુદ્ર' એમ બોલ્યો કરે છે. આ સમુદ્ર શું છે?’ મોટી માછલી ઉત્તર આપે છે
‘બહેન! માણસજાતને આવો લવારો કરવાની ટેવ છે. સમુદ્ર' માણસોએ ફેલાવેલી એક અફવા છે. આપણ્ણ અફવાના ભોગ ન બનવું,
આપણે જીવન સમુદ્રના માછલાં છીએ અને આપણું જીવન સમુદ્ર વિષયક જ્ઞાન માછલી જેવું છે.
અહીં આપણી પાસે અને આપણી મદદે અનેકાન્તદર્શન આવે છે. અનેકાન્તવાદ આપણને, માનવજાતને કહે છે
‘હે મારા માનવબંધુઓ ! તમારા જ્ઞાનના પ્રમાણમાં અસ્તિત્વ વિષયક તમારું અજ્ઞાન અનેકગણું વધુ છે. તેથી માછલીની જેમ વનસમુદ્ર અફવા ગણી કાઢવાની ભૂલ ન કરશો!' સમાપન
કેવળ એક કર્મ જ છે
તુરત જ પેલા સર્પના મોંઢામાં જઈ પડ્યો. સર્પને ભક્ષ અને મુક્તિ એ બેઉ એક સાથે જ સાંપડી ગયા. ઉંદરનું ભક્ષણ કરીને, ઉંદરે જ કાતરી કાતરીને તૈયાર કરેલા કાણામાંથી એ સર્પ બહાર નીકળ્યો અને વનમાં ચાલ્યો ગયો.'
‘અહીં ઉદ્યમ તો ઉંદરે કર્યો. પરંતુ ઉદ્યમ કરનાર મર્યો અને અંદર પુરાયેલો સર્પ ત્યાંથી મુક્તિ મેળવીને છટક્યો. કહો ત્યારે, આમાં કર્મ એ જ બળવાન છે કે બીજું કંઈ?' આવી વાત કરીને આ દૃષ્ટાંત દ્વારા કર્મકારણવાદીઓ કહે છે કે ‘આ જગતમાં બનતા તમામ કાર્યોનું કારણ કેવળ એક કર્મ જ છે.’