________________ સૂરજમાંથી કણ છૂટો પડ્યો. વળી સૂરજ હતો જ એ સંબંધમાં પણ એ પ્રમાણ આપી શકતો નથી. પ્રમાણ વિના જ સૂરજ અનાદિ હોવાનું જો માન્ય છે તો પૃથ્વી પણ અનાદિની કેમ ના મનાય ? વગેરે અનેક વિચારણાઓથી વિકાસવાદ તર્કશુદ્ધ અને પ્રામાણિક ઠરતો નથી. દ્વદ્ધાત્મક ભૌતિકવાદે કહ્યું કે- આત્મા અને ચૈતન્ય જડની જ અંતિમ પરિણતિનું પરિણામ છે. વિરોધી સમાગમ, ગુણાત્મક પરિવર્તન અને પ્રતિબંધનો ક્રમશઃ આ ધારાઓમાં વહેતો પદાર્થ જ જીવનરૂપ તીર્થ બની જાય છે. ઉદાહરણાર્થી ઓકિસજન એક પ્રાણપોષક તત્ત્વ છે અને હાઈડ્રોજન એક પ્રાણનાશક તત્ત્વ. આ બે વિરોધીઓના સમાગમથી જલ જેવા જીવનોપયોગી ભવનો આવિભાર્વ થાય છે. આત્મા પણ આવી જ રીતે કોઈ પદાર્થ વિશેષોના સમાગમથી થનારું ગુણાત્મક પરિવર્તન છે. ભલે માર્ક્સવાદી એ માને, પણ ભારતીય ચિન્તન બતાવે છે કે એવું માની શકાતું નથી. જલ આદિનું પ્રયુક્ત ઉદાહરણ અસત્ ઉત્પતિનું ધોતક નથી. ઓકિસજનને પ્રાણપોષક તત્ત્વ માનવામાં આવ્યું છે અને હાઇડ્રોજનના મળવાથી પ્રાણપોષક જલનો આવિર્ભાવ થયો છે. અર્થાત અહીં કોઈ ત્રીજો ગુણ આવ્યો નથી. એક પદાર્થમાં બીજા પદાર્થનો વિલીન થયો છે. બીજી વાત, એક ક્ષણભર એમ માની પણ લઈએ કે જલત્વ એ ત્રીજો ગુણ છે તો પણ જડથી આત્મા પેદા થનારી વાત સિદ્ધ થઈ શકતી નથી. વિજ્ઞાન અનુસાર ઓકિસજન અને હાઈડ્રોજન પણ જડ છે અને પાણી પણ જડ છે, આવશ્યકતા તો એવા ઉદાહરણની હતી કે જ્યાં જSમાંથી ચેતન્યની સૃષ્ટિ બની હોય. વિજ્ઞાન પર દર્શનનો અપૂર્વ વિજય 119)
