________________ 2 18 દ્વન્દ્રસમાસમાં પદોનો ક્રમ સમાસ બનાવીને પછી તેમાંનું એક જ પદ રાખીને બાકીના પદોનો લોપ કરાય તે એકશેષ દ્વન્દ સમાસ. બાકી રહેલું પદ પોતાનું લિંગ કાયમ રાખે. મૂળના પદોની સંખ્યા પ્રમાણે તેને વચન લાગે. દા.ત. સમગ્ર રામર્શ = રામરામ રમી 1 બે રામ. ધ ધ = ધટપટપટા: - ઘટા: / ઘણા ઘડા. (2) એક જ વર્ગના સ્ત્રીલિંગ-પેલિંગ શબ્દો હોય તો પુલિંગ શબ્દ કાયમ રહે. સમાસમાં નપુંસકલિંગ શબ્દ હોય તો તે કાયમ રહે. દા.ત. માતા = પિતા ર = માતાપિતા - પિતરી | માતા અને પિતા. બ્રાહ્મણી વ બ્રાહ્મણa = બ્રાહાળીબ્રાહળ ઝેબ્રાહ્મળા બ્રાહ્મણી અને બ્રાહ્મણ. પ્રાતા 2 સ્વસી વ = પ્રાતો પ્રાત બહેન અને ભાઈ. તથ્ય તરી વ તટષ્ય = તટતટીતન - તાનિ ! ઘણા કિનારા. દ્વન્દ્રસમાસમાં પદોનો ક્રમ (1) રૂ-કારાન્ત, ૩-કારાન્ત શબ્દો પહેલા મુકાય. દા.ત. શકુનમીમાં શકુનિ અને ભીમ. ગુશિષ્ય ગુરુ અને શિષ્ય. (2) સ્વરાદિ શબ્દો પહેલા મુકાય. દા.ત. અશ્વવસ્તીવા ઘોડા અને બળદો. (3) ઘણા સ્વરાદિ શબ્દો હોય તો મૂ-કારાન્ત શબ્દ પહેલા મુકાય. દા.ત. રુદ્રાની I ઇન્દ્ર અને અગ્નિ. (4) અલ્પ સ્વરવાળા અને હૃસ્વ સ્વરવાળા શબ્દો પહેલા મુકાય. દા.ત. શુક્ર પરિક્ષિત 1 શુક અને પરિક્ષિત. (5) પ્રાણીઓ, વસ્તુઓ, વર્ણો, આશ્રમો, વેદોના નામોમાં જેનું મહત્ત્વ વધુ હોય તે પહેલા મુકાય. ભાઈઓ, ઋતુઓ, નક્ષત્રો, કાર્ય બતાવનારા શબ્દો, વર્ણક્રમ-જન્મક્રમ-અધિકારક્રમ નક્કી હોય તેવા શબ્દો ક્રમ
