________________ તત્ત્વજ્ઞાનના સાહિત્યની પરિસ્થિતિ ભાવના કહીએ. પરંતુ આ બે શક્તિઓથી જુદી એક અન્તઃકરણની શક્તિ છે, જેને મનઃસુખરામ ધર્મવાસના કહે છે. “અદશ્ય પરમેશ્વરને જાણવા સારુ જે અન્તઃકરણની શક્તિ સમર્થ થાય છે તે ભાસના અને ભાવના શક્તિથી જુદી છે. તે પણ મનુષ્ય જાતિમાં બહુ રૂપે રહેલી છે, એમ વિચાર કરતાં જણાય છે. તે મૂલ શક્તિનું ધર્મવાસના શક્તિ અથવા શ્રદ્ધા કહીએ તો નિર્વાહ થાય છે તેમ છે. હવે જેમ બુદ્ધિબીજ મનુષ્ય માત્રામાં સહજ (સાથે ઉત્પન્ન થયેલું) છે, તેમ ધર્મવાસના શક્તિ અથવા શ્રદ્ધાબીજ પણ સહજ છે. બુદ્ધિનો પ્રકાશ કેટલાક પ્રસંગ અને સાધનથી થાય છે, તેમ શ્રદ્ધાનો પ્રકાશ પણ થાય છે. બુદ્ધિને ઇન્દ્રિય સહાયકારી થઈ પડે છે, તેમ શ્રદ્ધાને ઇન્દ્રિય અને બુદ્ધિ બન્ને સહાયકારી થાય છે. મનુષ્ય માત્ર સાવચેતી એટલી જ રાખવાની કે બુદ્ધિબીજ કોઈ ઇન્દ્રિયોના વિષયથી કોહી જાય અથવા શેકાઈ જાય અથવા ઊગતાં ઊગતાં જ તેને પુષ્ટિકારક પોષણ ન મળેથી ઠીંગરાઈ જાય કે નાશકારક સંયોગ થયેથી નાશ પામે તેમ ન થવા દેવું જોઇએ. વાસનાશક્તિના સંબંધમાં પણ એ જ સાવચેતી રાખવાની અગત્ય છે, કે વિષયોથી ઇન્દ્રિયો અને કુતર્કથી બુદ્ધિ તેને ડાબી નાંખે કે ફાડી નાંખે તેમ ન થવા દેવું જોઇએ. ભાસના, ભાવના, અને વાસના, એ ત્રણ શક્તિઓ મૂળમાં ઇશ્વરદત્ત હોય એમ વધારે સંભવે છે. મૂલ વાચાશક્તિ જેવી ધર્મવાસના એક છે, અને સ્વર વ્યંજન જેવી તેની મુખ્ય વ્યક્તિ પણ એક જ છે. ભેદ પડે છે તે પાછળના રૂપાન્તરમાં છે. એમ ધર્મવાસના અને તેની ભૂલ વ્યક્તિ એ મનુષ્ય માત્રની એક દેખાય છે. એટલા સુધીનો ધર્મ કહીએ તો તે સર્વનો એક જ છે. જે ભેદ દેખાય છે તે ધર્મમાર્ગમાં છે, માટે વિચારવાન મનુષ્યોએ ધર્મ જુદો છે એમ ન સમજવું જોઇએ, પણ માર્ગ જુદો છે એમ કહેવું જોઈએ. એટલા જ સારુ કિશ્ચન, મુસલમાન, કે પારસી, આદિ કોઈની વાત કરતાં તે અન્યધર્મી છે એમ નહિ પણ અન્યમાર્ગી છે એમ કહી વ્યવહાર કરવો એ યોગ્ય છે.” ઉપરના ધર્મતત્ત્વના વિવેચનમાં મનઃસુખરામભાઈની ભાષા સરલ અને સંસ્કારી છે, અને તેવી ભાષાને તેમણે ચાલુ રાખી હોત તો નવલરામભાઇના
