________________ ભારતીય સંસ્કૃતિના પાયામાં ધર્મ છે, ધર્મમાં પણ કર્મ અને પુનર્જન્મનો સિધ્ધાંત કેન્દ્ર સ્થાને છે. શુભાશુભ કર્મ પ્રમાણે જીવનમાં સુખદુઃખ આવે છે એવી દ્રઢ માન્યતાને કારણે ભારતીય જનતા ધર્મની આસ્થાથી અન્ય દેશના લોકો કરતાં વધુ સ્વસ્થતા ને સહનશીલતાથી જીવન વીતાવે છે. જીવનમાંથી શ્રધ્ધા જતી રહે ને હતાશ નિરાશ બનીને આત્મહત્યા કરે તેવા પ્રસંગો પશ્ચિમની સંસ્કૃતિની સરખામણીમાં ભારતમાં ઓછા છે તેમાં ધર્મનો આધાર કે શરણ કામ કરે છે. ધાર્મિક સાહિત્યમાં કર્મવાદ અને પુનર્જન્મના પ્રસંગોનું પણ આલેખન અવાર નવાર થાય છે. રોહિણીના સુખનું કારણ ગોભદ્રશેઠ અને શાલિભદ્રની સજઝાયમાં પૂર્વજન્મનો સંબંધ, સંપ્રતિ રાજાને આર્યસુહસ્તિસૂરિના દર્શનથી જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું અને પૂર્વ ભવના ઉપકારી ગુરુ પ્રત્યે ભક્તિ ભાવ પ્રગટ થયો ને સવા કરોડ જિનબિંબની રચના કરાવી શાસનની પ્રભાવના કરી. ચંદ્રરાજા અને ગુણાવલીનો વિરહ, સિધ્ધરાજ નિઃસંતાન હતો તેનું કારણ દર્શાવતાં હેમચંદ્રાચાર્ય પૂર્વજન્મમાં ગર્ભવતી નારીની હત્યાનો પ્રસંગ કહે છે. સોમસુંદરસૂરિની ષથી હત્યા કરવા આવેલા અનુચરને આચાર્ય ભગવંત ઉપદેશ આપતાં કર્મવાદનું પ્રતિપાદન કરે છે. સકલ જીવ વશ કર્મને, કુંણ રાજા કુંણ ચંડ, અમ મન સરીખા દોય છે, શત્રુ મિત્ર અભિરામ.” વગેરેમાં કર્મ અને પુનર્જન્મનો સંદર્ભ ગૂંથાયેલો છે. અલંકાર કે રસ વગરની કાવ્ય રચના ભાગ્યેજ પ્રાપ્ત થાય. કાવ્ય સર્જનની પ્રવૃત્તિમાં સહજ રીતે તેને અનુરૂપ લય અને કોઈ કોઈ અલંકાર આવી જાય છે. કેટલીક વખત કવિ કર્મ દ્વારા પણ અલંકારો સ્થાન પામેલા હોય છે. કાવ્યરસ વાચકવર્ગને પ્રત્યાયનમાં પૂર્તિ કરે છે. દીપવિજ્યની રચનાઓનું 326
