Raghuvansh Mahakavya

SR No.: 032598
Original Sutra Author: N/A
Author: Kalidas Makavi, Mallinath, Dharadatta Acharya, Janardan Pandey
Publisher: Motilal Banarsidass
Publication Year: 1987
Total Pages: 1412
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 29 MB

Page 139

शिणीव सर्ग: मन्यवः-सम्राट् , सः, आस्वादवनि, तपानां, कवलेः, कण्डूबनैः, दंशनिवारपः, भव्याहतेः। स्वरगतैः, च, तस्याः, समाराधनतत्परः, अभूत् ।
वाच्य०-सम्राना सेन तस्याः समाराधनतत्परेच प्रमावि । म्याख्या-सम्यक् राजते = प्रकाशते, इति सम्राट् = मण्डलेश्वरः, सः=राजा दिलीपः, आस्वादो विद्यते येषु ते आस्वादवन्तस्तैः आस्वादवद्भिः = रसवद्भिः, तृष्णानां = घाँसाना, कवल:ग्रासैः, कण्डूयनैः=खर्जनः, दंशानां = वनमक्षिकाप्पाम् , निवारणानि = दूरीकरणानि तैः, दंशनिवारणः =वनमक्षिकानिराकरणः, न व्याहतानि अव्याहतानि तैः, अव्याहतैः = अपतिहतैः, स्वैरं - स्वच्छन्द, गतानि = गमनानि तैः स्वैरगतैः = स्वेच्छयाविचरणैः, च = अपि, तस्याः = धेनोः, सम्यगाराधनम् समाराधनम् , तदेव वरं प्रधानं यस्य सः, तत्परः = नन्दिनीशुश्रूषासक्तः, अभूत् = आसीत् ।
समा०-आस्वादः ( भमिरुचिः) एषामस्तीति आस्वादवन्तः, तैः आस्वादवद्भिः । दंशानां निवारणानि, तैः दंशनिवारणैः । न व्याहतानि अव्याहतानि, तैः अव्याहतैः। स्वैराणि ( स्वैरेण वा) च तानि गतानि च स्वैरगतानि । तदेव परं ( प्रधानं ) यस्य सः तत्परः, सम्यग् पाराधने तत्परः समाराधनतत्परः। __ अमि०-चक्रवती राजा दिलीपः निजकरोपनीतानां रसवत्सुकोमलघासाना ग्रासपदानेन, गात्रखर्जनेन, वनमक्षिकापसारणेन स्वच्छन्दगमनानिरोधेन च तस्याः सेवासक्तोऽभूत् ।
हिन्दी-चक्रवर्ती राजा दिलीप सरस कोमल-कोमल घास के ग्रासों से, शरीर के खुजलाने से, जंगली मच्छरों के उड़ाने से एवं बेरोक-टोक स्वच्छन्द विचरण से उस वशिष्ठ ऋषि को धेनु की सेवा में संलग्न हुए ॥५॥
स्थितः स्थितामुच्चलितः प्रयातां निषेदुषीमासनबन्धधीरः ।
जलामिलाषी जलमाददानां छायेव तां भूपतिरन्वगच्छत् ॥ ६ ॥ सम्जीविनी-भूपतिस्ता गां स्थितां सती स्थितः सन्। स्थितिरूर्वावस्थानम् । प्रयातां प्रस्थितामुच्चलितः प्रस्थितः । निषेदुषीं निषण्याम् । उपविष्टामित्यर्थः । “भाषायां सदवसभ्रवः" इति क्वसुप्रत्ययः। "उगितश्च" इति लोप् । आसनबन्ध उपवेशने धीरः स्थितः। उपविष्टः सन्नित्यर्थः । जलमाददानां जलं पिबन्ती जलाभिलाषो । जलं पिबन्नित्ययः । इत्थं छायेवान्वगच्छदनुसुतवान् ।। ५ ।।।
अन्धयः-भूपतिः तां, स्थितां ( सतीम् ) स्थितः (सन् ) प्रयातां ( सतीम् ) उपचलितः ( सन् ) निषेदुषीम् ( सतीम् ) आसनबन्धधीरः ( सन् ) जलम् आददाना (सतीम् ) जलाभिलाषी (सन् ) ( इत्थम् ) छाया इव अन्वगच्छत् ।
वाच्य०-भूपतिना सा धेनुः छाय या इव अन्वगम्यत ।
व्याख्या-भुवः पृथिव्याः, पतिः = स्वामी, इति भूपतिः, तां=धेनुम् , स्थिताम् = उर्वमवस्थिताम् . सतीमिति शेषः सर्वत्र । स्थितः - उर्वमवतिष्ठमानः सन् , प्रयाता = प्रस्थानं कुर्वतीम् , उच्चलितः = प्रस्थानं कुर्वन् , निषेदुषीम् = उपविष्टाम् , आसनस्य बन्धः, आसनबन्धस्तस्मिन् धीरः, पासनबन्धधोरः- उपविष्टः सन् , जलम् = सलिलम् आदत्त इति आददाना ताम् आददाना=पिन.