________________
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર એટલે આધ્યાત્મિકતાનાં કપરાં ચઢાણો ચડી એક વિશેષ ઊંચાઈએ પહોંચેલ મહાત્માપુરુષ આત્મા એ જ એમનું લક્ષ્ણ હતું. આત્માને જાણવો, ઓળખવો, અનુભવ કરવો, તેમાં જ રમમાણ રહેવું તે જ તેઓની નિવૃત્તિપ્રધાન પ્રવૃત્તિ હતી. બહું જ અલ્પવયમાં જાતિસ્મૃતિ વડે આત્મિક ભાવોને સ્પષ્ટપણે અનુભવ્યા અને એ ભાવોની દિનપ્રતિદિન થતી શુદ્ધિ વડે, દૃષ્ટિ પણ વ્યાપક બનતી ગઈ. શ્રીમદ્જીની દષ્ટિનાં વ્યાપમાં આત્મા સાથે સર્વાત્માનો પણ સમાવેશ થયો. પરિણામે અલ્પ વયમાં જ સર્વનાં શ્રેય અર્થે કાવ્યોમાં ભાવ પ્રગટ થવા માંડયા. તે કાવ્યો સપ્રમાણે હતાં, તેવું તેઓએ પછીના વર્ષમાં પણ અનુભવ્યું. ,
સમુચ્ચય વચચર્યામાં તેઓ લખે છે કે “આઠમા વર્ષમાં મેં કવિતા કરી હતી; જે પાછળથી તપાસતાં સમાપ હતી.” આમ આઠમા વર્ષે અને તે પછીનું સર્વ લખાણ તેઓનાં અંતરની ઉઘડતી જતી દશામાંથી સમજપૂર્વકનું જ આવતું હતું. જે કાવ્યોમાં તેઓની વિચાર શક્તિનું ઊંડાણ તથા જગત તેમજ જીવોને ઓળખવાની તેમની આગવી સૂઝ જણાઈ આવે છે.
શ્રીમજીનો કિશોરકાળ એટલે ભારતભૂમિમાં થઈ રહેલી આર્ય પ્રજાની બેહાલીનો કાળ. ચારે બાજુ અનીતિ, કલેશ-પ્રપંચ-ઘમંડ-સ્વછંદ જેવા દુર્ગુણોનો ફેલાવો વ્યાપક બન્યો હતો. જનસમાજનાં જીવન દુઃખમય - સંતાપમય બન્યા હતા. આતતાયીઓના અત્યાચારનો ભોગ બનેલો માનવ સમાજ ત્રસ્ત હતો. આ જોઈ-જાણી શ્રીમદ્જીનું કરૂણા સભર હદય શાંત કેમ રહી શકે? ભારતભૂમિનો એક પણ માનવ દુઃખી કેમ હોય? એટલું જ નહીં પણ પોતામાં રહેલી વિશ્વમયતા તેઓને સમસ્ત સૃષ્ટિનાં દુઃખો તરફ દષ્ટિ કરાવે છે અને પોતે સમષ્ટિનું જ એક અંગ છે માટે સમષ્ટિ વિશ્વ પ્રત્યે પોતાનું કંઈક કર્તવ્ય છે, એમ સમજી ૧૭માં વર્ષમાં પહેલા તેઓએ