________________
અહિંસામીમાંસા વર્ગ કે જાતિ મનુષ્યજાતિની મૌલિક એકતાનો ભંગ કરી શકતી નથી , આગળ વૈયક્તિક દૃષ્ટિએ અહિંસાની સંભાવના પર વિચાર કર્યો. વ્યક્તિ સંઘ અને સમાજથી નિરપેક્ષ રહી પૂર્ણ અહિંસાના આદર્શને ઉપલબ્ધ કરી શકે છે. પરંતુ આવી પૂર્ણ અહિંસા વિરલ સાધક પૂરતી જ મર્યાદિત રહેશે, સર્વસામાન્ય વ્યક્તિ-સમાજ માટે અસંભવિત માની શકાય. અહીંયા મુખ્ય પ્રશ્ન છે કે શું સામાજીક જીવન પૂર્ણ અહિંસાના આદર્શ પર રચી શકાય ખરું? પૂર્ણ અહિંસક સમાજૈની રચના સંભવિત છે ખરી? આના પ્રત્યુત્તર માટે થોડી ગહનચર્ચાને અવકાશ છે.
પ્રથમ એક સત્ય છેઅહિંસક, ચેતના અર્થાત્ સંવેદનશીલતાના અભાવમાં સમાજની કલ્પના શક્ય નથી. સમાજનું અસ્તિત્વ છે મનુષ્યો વચ્ચે આત્મીયતા, પ્રેમ-સહયોગ-લાગણીના સંબંધોને આધારે અર્થાત અહિંસાને આધારે. કારણ હિંસા એટલે ધૃણા, વિષ, આક્રમકતા, ક્રૂરતા વગેરે અને જયારે આવી વૃત્તિઓ વ્યક્તિમાં સ્થાપિત હશે ત્યારે સામાજિક ભાવના લુપ્ત થશે, અદશ્ય થશે અને સમાજનું સ્વરૂપ સંધાઈ જશે. આમ અહિંસા અને સમાજ-પરસ્પરાવલંબી, સહગામી છે. અર્થાત મનુષ્યને જો એક સામાજિક પ્રાણી માનીએ તો એટલું સાબિત થાય કે માનવ-સામાજીક પ્રાણી માટે અહિંસા સ્વાભાવિક છે. આમ સમાજનું અસ્તિત્વ અહિંસાની દિવાલો પર છે.
તેની એક બીજી બાજુ છે, સમાજના અસ્તિત્વ માટે, તેના સદસ્યોના હિતના સંરક્ષણનો પ્રશ્ન મુખ્ય છે અને જ્યાં અસ્તિત્વની સુરક્ષા અને હિતોના સંરક્ષણનો પ્રશ્ન મુખ્ય બને છે. ત્યાં હિંસા અપરિહાર્ય છે. હિતોમાં અથડામણ, સંઘર્ષ, ટકરાવ સ્વભાવિક છે. એટલું જ નહીં પરંતુ ક્યારેક તો એકનું હિત બીજાના અહિત પર, એકનું અસ્તિત્વ બીજાના વિનાશ પર થતું હોય છે તે પરિસ્થિતિમાં સમાજ-જીવનમાં પણ હિંસા અપરિહાર્ય બનશે. પુન: સમાજનું હિત અને સદસ્ય-વ્યક્તિનું હિત પણ પરસ્પર વિરોધી બની શકે છે. જ્યારે વૈયક્તિક હિત અને સામાજિક હિતોના સંઘર્ષની સ્થિતિ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે બહુજનહિતાર્થ હિંસા અપરિહાર્ય બની શકે છે. જયારે કોઈ કે રાષ્ટ્રનો કોઈ સદસ્ય કે વર્ગ પોતાના હિત માટે હિંસા કરે,
