________________
૨૮
અહિંસામીમાંસા પશુ કરતાં પણ વિશેષ શારીરિક શ્રમયુક્ત કામ લેવામાં આવતું અને તેમને ખાવા માટે નિમ્ન સ્તર, અપૌષ્ટિક ખોરાક પૂરો પાડવામાં આવતો. ઓછા વળતરે વિશેષ કામ કઢાવનારની હોંશિયાર-કુશળ તરીકે કદર થતી. વધારે પડતો શારીરિક શ્રમ, ઓછું વળતર, ભૂખ્યા-તરસ્યા રાખવા, નિર્દય રીતે અત્યાચાર કરવો. આમ અનેકવિધ રીતે ગુલામોનું શોષણ કરવામાં આવતું જે માનસિક હિંસાનો એક પ્રકાર ગણાય છે.
રાજા રામે એક ધોબીની ટીકા, સલાહ માત્રથી ગર્ભવતી સીતાને કોઈપણ પ્રકારની જાહેરાત, રજુઆત કર્યા વિના જ દેશનિકાલની સજા ફરમાવી સતી સીતા વનપ્રદેશમાં ઋષિના આશ્રમમાં રહી અને ત્યાં જ પુત્રોને જન્મ આપ્યો છે. આ ઉદાહરણ છે માનસિક શોષણનું. | મીલમાં કામ કરતાં મજુરો, ખેત પર કામ કરતાં મજુરો પાસેથી ખુબ કામ કરાવવું, ઠંડી-ગરમી કે વરસાદની પરવા કર્યા વિના વેઠ કરાવવી અને મહેનતાણું-વળતર ચૂકવવાના પ્રસંગે ખુબ ઓછું વળતર ચૂકવવું તે પણ શોષણ સ્વરૂપ જ છે. હિંસાની તીવ્રતા
અહીંયા એક પ્રશ્ન ઉદ્ભવે કે ખાવું, પીવું, ઊઠવું, બોલવું, ચાલવું જેવી પ્રત્યેક ક્રિયા હિંસાત્મક છે તેથી જીવન પાપમય થયું જ કહેવાયને. આપણા શાસ્ત્રોમાં આ વિષય પરત્વે ઉકેલ મળી આવે છે.
એકવાર ગૌતમે ભગવાન મહાવીરને પુછ્યું , “ભંતે ! આ જીવન પાપમય છે. જીવનની પ્રત્યેક ક્રિયામાં ચાલવું-ઊઠવું, બોલવું, બેસવું, ખાવુંપીવું જેવી કેટકેટલી ક્રિયાઓ કરવાની હોય છે. પ્રત્યેક ક્રિયામાં પાપ તો થાય જને. તો સર્વત્ર પાપ-પાપ અને પાપ જ ભાસે છે તો આપ એવો યોગ્ય માર્ગ બતાવો જેથી પાપમુક્ત બની જીવી શકાય.
પ્રભુએ કહ્યું, “ગૌતમ ચાલવું એ પાપ નથી, ખાવું એ પાપ નથી, બોલવું એ પાપ નથી. સુવું એ પાપ નથી. આવી દૈનિક આવશ્યક ક્રિયાઓમાં
ક્યાંય એવું પાપ નથી. શરત માત્ર એટલી કે તમે હરેક ક્રિયામાં, કાર્યમાં વિવેક જાળવી રાખો તો જીવનની બાહ્ય ક્રિયામાં આમ પાપ નથી, પુણ્ય નથી. પાપ તો છે વિવેકથી મૂત થવામાં. જો અવિવેક-અયતના દ્વારા
