________________
અહિંસામીમાંસા વિવેક દ્વારા પાપ પ્રવાહથી બચી શકાય છે. જયાં અવિવેક છે, અજ્ઞાન છે, મતાગ્રહ છે, હઠાગ્રહ છે ત્યાં વિશેષ પાપની પ્રધાનતા રહેલી છે.
આથી જ ભગવાન મહાવીરે કહ્યું છે, પ્રત્યેક ક્ષણ જાગૃત રહો. જાગૃતિએ જ જીવન છે.
અહીંયા એક પ્રશ્ન ઉદ્ભવે – એક વ્યક્તિ છે જે પૂર્ણરૂપે અહિંસાની સાધક છે. માનોને અહિંસાનો સાધક રાજા છે, રાજ્યની સંપૂર્ણ જવાબદારી તેને શિરે છે. રાજ્યનો સુવ્યવસ્થિત વિસ્તાર, રાજયપાલન, પ્રજાનું રક્ષણ જેવી અનેકવિધ જવાબદારીઓ તે યોગ્ય-ઉચિત રીતે વહન કરે છે. કોઈ એકવાર અત્યાચારી, વિદેશી કે દેશી રાજા તેના પર આક્રમણાર્થે આવી ચઢે છે ત્યારે અહિંસક રાજા શું કરશે ? અહિંસાની સાધના કરતાં તેનો સામનો નહીં કરે તો તે આક્રમક તેના દેશને લૂંટશે, પ્રજાને પડશે. દેશની સંસ્કૃતિ, સભ્યતા નષ્ટ કરશે. કાંઈક ઊથલપાથલ કરશે ત્યારે અહિંસક રાજા જેના પર પ્રજાની રક્ષાની જવાબદારી છે તે શું કરે ? આ સમયે એનું કર્તવ્ય શું હોઈ શકે? દેશની સુરક્ષા માટે તે આક્રમણકારનો મુકાબલો કરશે કે નહીં? જો આક્રમણકાર સામો થાય તો યુદ્ધ કરવું પડે અને અહિંસક બની રહે તો તેના ચરણમાં આત્મ સમર્પણ કરવું પડે, અન્યાય સામે ઝુકવું પડે. આવી પરિસ્થિતિમાં લડવું એ શું હિંસા નથી? શું તે કાયરતા નથી ? પોતે સ્વયં અન્યાય કરવો એ પાપ તો છે જ. પરંતુ અન્યાય સહન કરવો, તેના ચરણમાં ઝુકવું એ તો એથી મોટું પાપ છે. તો આવા સમયે તે અહિંસક સાધક રાજા એ પોતાના મનમાં દ્રષવૃત્તિ, ઝેર-વેરની ભાવના રાખ્યા વગર પોતાના દેશની સુરક્ષાર્થે, પોતાની પ્રજાના કલ્યાણાર્થે તેનો સામનો તો કરવો જ પડશે. જો તે પ્રતિરોધ કરનારના હૃદયમાં પોતાના સામ્રાજય વૃદ્ધિ કરવાની ભાવના છે તે ભાવના હિંસામૂલક છે. પરંતુ તેના મનમાં સામ્રાજય વૃદ્ધિની ભાવના ન હોવી જોઈએ. દેશના કલ્યાણાર્થે લડાઈ કરવી પડે તો પણ તે રાષ્ટ્રીય કર્તવ્ય છે. જો પરસ્પર શાંત-સુલેહ સ્થપાય તો સર્વોત્તમ છે.
પરંતુ એકવાત નિશ્ચિત છે કે જે સાધકને પૂર્ણ અહિંસાની સાધના કરવી હોય એણે ત્રણ પ્રકારની હિંસાને અંકુશિત કરવી જોઈએ.
