________________
અહિંસામીમાંસા सव्वेपि जीविउ काय, सव्वेसिं जीवियं पियं.
દરેકે દરેક પ્રાણીનું રક્ષણ કરો. નાનામાં નાના પ્રાણીથી માંડીને મોટામાં મોટા તમામ પ્રાણીનું રક્ષણ કરો. સૌને જીવન ઈષ્ટ છે, મરણ અનિષ્ટ છે. સૌને સુખ ઈષ્ટ છે, દુઃખ અનિષ્ટ છે. - માટે કોઈને ન હો, ન મારો.”
* નવકોટિ અહિંસામાં મન, વચન અને કાયા દ્વારા અહિંસાને સાધવી પડે છે. શરીર પર નિયંત્રણ કરવાથી શરીર દ્વારા થતી હિંસા અટકે છે. તેવી જ રીતે વચન અને મનને અંકુશિત કરવાથી મન અને વચન દ્વારા થતાં પાપ અટકાવાય છે. હિંસા કરવીએ પાપ બંધન રૂપ નીવડે છે. સર્વસાધારણ મત એક છે સ્વયં હિંસા કરવાથી વિશેષ પાપ લાગે છે. પરંતુ આ એકાંત સત્ય નથી. હિંસા કરવી, કરાવવી કે અનુમોદના કરવી- બધું જ પાપબંધન રૂપ છે. ક્યારેક એવું પણ બને કે હિંસા સ્વયં કરવા કરતાં અન્ય પાસે કરાવવાથી કે અનુમોદના કરવાથી વિશેષ પાપ લાગે છે. આથી હિંસા માટેનું કોઈ માપદંડ કે સ્થૂળ થર્મોમીટર બનાવી શકાતું નથી. હિંસા અને અહિંસા, પાપ અને ધર્મનું માપદંડ વિવેક છે. કોઈપણ પ્રકારની બ્રાહ્મક્રિયા કર્મ નથી. ક્યારેક આપણે પોતે પાપ, અસતુ કાર્ય કે હિંસાથી નિવૃત્તિ લઈ લઈએ અને એજ હિંસાનું, પાપનું કાર્ય બીજા પાસે નિર્દયતાપૂર્વક કરાવીએ અને પોતે સ્વયં સંતોષ માનીએ કે મેં પોતે હિંસાનું કાર્ય નથી કર્યું તો મને ક્યાંથી પાપ લાગે. જેણે પ્રત્યક્ષ રૂપે કર્યું પાપ તો એને લાગે- પરંતુ તે એમ નથી. પરોક્ષ રીતે થયેલ પાપ પણ ભોગવવું જ પડે છે. પ્રત્યક્ષ કે અપ્રત્યક્ષ રૂપે થયેલા પાપકાર્યની જવાબદારી તેની જ રહે છે જેણે પાપ કરવા પ્રેર્યો હોય, અનુમોદના કરી હોય.
કોઈ વ્યક્તિને પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રૂપે કષ્ટ આપવામાં આવે તો હિંસા થવાની જ. કોઈ મજુર માથે ખુબ ભાર ઊંચકતો જતો હોય, હાંફતો હોય, થાકેલો હોય, પરસેવે રેબઝેબ હોય, રસ્તામાં ભીડ હોય ત્યારે પ્રથમ તેને રસ્તો કરી આપવો જોઈએ. અહીંયા પરોક્ષ રૂપે અહિંસાચરણ થયું કહેવાય. કોઈ વ્યક્તિને પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષરૂપે કષ્ટ આપવામાં આવે ત્યારે હિંસા થવાની જ..
