Page Text
________________
(૪૦)
એક શબ્દ મનમાં ઊગ્યો : ઉપશમ. ઉપશમ એટલે શાન્તિ. સામાન્ય રીતે ઉપશમનો સીધો સંબંધ ક્રોધ સાથે જોડાતો હોય છે. ક્રોધ આવે ત્યારે કહેવામાં આવે કે ઉપશમભાવ રાખો, સમતા રાખો, શાન્તિ રાખો. ચિન્તન એમ ચાલ્યું કે શું ફક્ત ક્રોધનો જ ઉપશમ કરવાનો હોય? ક્રોધ સિવાય કશું જ એવું નથી કે, જેને ઉપશમાવવાનું હોય ?
છે તો ખરું. ઘણું બધું છે, જેનો ઉપશમ કરવો જ ઘટે. આપણા અહંકારને શાન્ત પાડવાનો છે, આપણી ઇચ્છાઓને શમાવવાની છે, આપણી કામવાસનાને પણ ઠારવાની છે, આપણી સ્વાર્થવૃત્તિને અને મનની મલિનતાઓને પણ દબાવવાની તો છે. એ રીતે વિચારવામાં આવે તો આ બધાં જ વિપરીત તત્ત્વો, જે મનમાં અને જીવનમાં સતત ઊગતાં, ઉછરતાં, વકરતાં રહે છે તેનો ઉપશમ કરવાનો છે.
તો શાસ્ત્રકારો જ્યારે “વસમેન ને શોર્ટ” એમ લખે છે, ત્યારે ત્યાં તેનો અર્થ પ્રતીકાત્મક સમજવાનો રહે છે. ક્રોધને તો ઉપશમ વડે – શાન્તિ વડે શાન્ત કરવાનો જ છે, પણ એની સાથે જ અથવા એથી આગળ વધીને, ઉપર કહેલી, અહંકાર, વિષયવાસના વગેરે વૃત્તિઓને પણ સમતા વડે જ ઠારવાની છે. મૂદુ બનીને અભિમાનને, ઋજુ બનીને માયા-કપટને અને સંતોષ થકી લોભને જીતવાની ભલામણ, વાસ્તવમાં તે તે મલિનતાને, વિષમતામાંથી સમતામાં પ્રવેશીને ઉપશમાવવાની જ વાત છે. તમે નમ્ર, કોમળ બનો અને તમારો ઘમંડ ઉપશમશે. સરળ-શુદ્ધ બનો અને તમારી કપટવૃત્તિ દૂર થશે-શમી જશે. સંતુષ્ટ બનો અને તમારી લોભવૃત્તિ શાંત પડશે. તો આ નમ્રતા, સરળતા અને સંતોષ પણ ખરી રીતે ઉપશમ જ છે, એમ સમજવામાં કાંઈ ક્ષતિ નથી લાગતી.
એક બીજો શબ્દ આવ્યો મનમાં : વાસના. આ શબ્દને સામાન્ય વ્યવહારમાં આપણે “કામવિકાર'ના અર્થમાં જ સમજીએ છીએ. અને એમાં કશું ખોટું પણ નથી. પરંતુ વાસના માત્ર આટલા જ અર્થમાં મર્યાદિત નથી, એ પણ ધ્યાનમાં લેવું જ રહ્યું. આપણા ચિત્તમાં જાગતી, સતત જાગ્યા કરતી અનેક વૃત્તિઓને વાસના' તરીકે ઓળખી શકાય તેમ છે. કોઈને જરાજરા વાતમાં ક્રોધ ચડતો હોય અને વળી તે અત્યંત આકરો હોય તો તે પણ વાસના જ ગણાય. ઘણા લોકો એવા તો ઘમંડી હોય કે તેમને પોતાના સિવાય બધા જ તુચ્છ લાગે. એમના ઘમંડને
આ ધર્મતત્વ ૧૬૦
| SR No. | 032361 |
| Book Title | Dharm Tattva Chintan Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sheelchandrasuri |
| Publisher | Bhadrankaroday Shikshan Trust |
| Publication Year | |
| Total Pages | 250 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 15 MB |