________________
બજા૨ો-દુકાનો ને મકાનો; રાજ-કોઠારો ને હસ્તિશાળાઓ-આ બધાનાં પાષાણ-અવશેષો મેં જોયા....એ પથ્થરોમાંથી આવતા ધ્વનિઓને સાંભળ્યા....એક મંદિરમાં તો પ્રત્યેક સ્તંભમાંથી તંતુ ને તાલવાદ્યોના સ્વર એ વ્યક્ત કરી રહ્યા હતા !
મ
દૂર દૂર ફરી ફરીને આ બધાંને જોઈ વળી, નમતા પહોરે 'રત્નકૂટ' પર પરત આવી તેની એક શિલા પરથી એ બધાં અવશેષો ૫૨ ચોમેર દૂર સુધી દૃષ્ટિ નાંખતો હું ઊભો રહ્યો.....
.....અને એ મૂંગા પથ્થરો ને મૌન મહાલયો 'મુખર' બનીને બોલતાં અને પોતાની વ્યથાભરી કથા કહેતા સંભળાઈ રહ્યાં....આંખો, સામેના એ મહાલયો ભણી જ મંડાયેલી રહી....પાષાણોની વાણી સાંભળી ધ્યાનસ્થ થતો હું અંતરમાં ઊંડો ઊતરી રહ્યો....મિનિટોની મિનિટો નીરવ, નિર્વિકલ્પ શૂન્યતામાં વીતી ગઈ....અંતે કંઈક મુશ્કેલી સાથે એમાંથી જ્યારે બહાર આવ્યો ત્યારે અંતર અનુભવ કરી રહ્યું ઃ
:
"કેટકેટલી સભ્યતાઓ અહીં સર્જાઈ અને વિરમી....! કેટકેટલાં સામ્રાજ્યો અહીં ઊભા થયાં અને અસ્ત પામ્યાં....!! કેટકેટલા રાજાઓ અહીં આવ્યા અને ગયા !!!"
આ ભાંગેલાં ખંડેરો અને અટલ ઊભેલી શિલાઓ તેનાં સાક્ષી છે. મૌન ઊભી ઊભી એ ઇતિહાસ કહે છે તેમનાં ઉત્થાન-પતનનો અને સંકેતપૂર્ણ સંદેશ આપે છે આ બધાની ક્ષણભંગુરતાનો! - પેલા 'Ozymandias of Egypt'ની પાષાણ-પ્રતિમાની જેમ !!-અંતે એ આંગળી ચીંધે છે પેલા અરૂપ, અમર, શાશ્વત, આત્મતત્ત્વ ભણી-કે જે કદી નાશ પામતું નથી અને જે આ પુણ્યભૂમિ પર જ અનેક મહાભાગી મનુજોને ઓળખાયું ને સધાયું હતું...!
"શિલાઓનાં ચરણ પખાળતાં, ક્લકલ મંદ નિનાદ કરતા તે હસ્તિ-શી મંથર ગંભીર ગતિએ વહેતાં તુંગભદ્રાના આ મંજુલ જળ! તેમનાં અવિરત વહેણમાંથી જાણે પ્રશ્નોના ઘોષ ઊઠે છે-" કોઝ્હમ્ ? કોમ્ ? હું કોણ ? હું કોણ ?"
"અને નિકટ ઊભેલી પ્રાકૃતિક પહાડી શિલાઓમાંથી એ ઘોષના જાણે પ્રતિઘોષ જાગે છે-"સોહમ્... સોહમ્... શુદ્ધોહમ્... બુદ્ધોહમ્... નિરંજનોæમ્....આનંદરૂપોoમ્....સહજાત્મરૂપોøમ્” સચ્ચિદાનંદી
૨૯
