________________
શ્રી અરનાથ પરમાત્માનું સ્તવન
૭૯
ઉત્તર ઃ- કાર્ય કરવામાં જે કારણ છે. તે કારણના ચાર ભેદ છે. (૧) ઉપાદાન કારણ. (૨) નિમિત્ત કારણ. (૩) અસમવાયિકારણ અને (૪) અપેક્ષા કારણ. ઉપાદાન કારણનું જ બીજું નામ સમવાયિકારણ પણ છે.
કાર્ય જેમાં પ્રગટ થાય. અથવા જે કારણ પોતે કાર્યસ્વરૂપે પરિણામ પામે તે ઉપાદાનકારણ અથવા સમવાયિકારણ કહેવાય છે. જેમ કે ઘટકાર્ય કરવામાં માટી એ ઉપાદાન કારણ છે અથવા સમવાધિકારણ છે. જૈનદર્શન કારો જેને ઉપાદાન કારણ કહે છે તેને જ નૈયાયિકો અને વૈશેષિકો સમાયિ કારણ કહે છે. પટ બનાવવામાં તન્તુ એ ઉપાદાન કારણ અથવા સમવાયિ કારણ છે. તથા ઘટ બનાવવામાં દંડાદિની સામગ્રી અને પટ બનાવવામાં તુરીવેમાદિની સામ્રગી એ નિમિત્તકારણ છે. તથા ઘટ બનાવવામાં કપાલદ્વય સંયોગ અને પટ બનાવવામાં તન્મુન્દ્વયસંયોગ એ અસમવાયિકારણ છે તથા ઘટ વાપરનાર ગરાગો તથા પટ ધારણ કરનાર મનુષ્યો એ સઘળાં અપેક્ષા કારણ છે.
ઘણા શાસ્ત્રોમાં ઉપાદાન અને નિમિત્ત એમ મુખ્યત્વે બે જ કારણો કહ્યાં છે. શ્રી વિશેષાવશ્યક ભાષ્યમાં સમવાયિકારણ અને અસમવિયકારણ એમ બે જ કારણ કહ્યાં છે. આમ મીમાંસામાં સમવાયિ અસમવાયિ અને નિમિત્ત એમ ત્રણ પ્રકારનાં કારણો પણ કહ્યાં છે. “સમવાય્યસમવયિ નિમિત્તમેવાત્'
આ કારણોમાં સમવાયિકારણ અને ઉપાદાનકારણ એ નામાન્તર માત્ર છે. તથા આ કારણને અસાધારણકારણ પણ કહેવાય છે. તથા તત્ત્વાર્થ સૂત્રની ટીકામાં નિમિત્તકારણના જ બે ભેદ કહ્યા છે. (૧) એક નિમિત્ત કારણ અને (૨) અપેક્ષા કારણ. જેમ કે ઘટ બનાવવામાં
