________________ 54 ભાવનામૃત-II : અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ તેઓની આ દશાનો પ્રતિકાર કરવાની ભાવના માત્રને પણ કરુણા ભાવના કહી શકાય. કારણ કે - દરેકને આ સ્થિતિમાંથી ઉગારવાનું શક્ય બનતું નથી, આથી પ્રતિકારની ભાવનાને પણ કરુણા કહેવાય.” - આવી કરુણાને ધરાવતા મહાપુરુષો માટે જ્ઞાનીઓએ ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે - “શાસનના પ્રત્યેનીકોને ઘોર શિક્ષા કરનારા શાસન રક્ષકોના હૈયામાં તે પ્રત્યેનીકોને શિક્ષા કરતી વખતે પણ તેઓ પ્રત્યે પોતાના તોફાની બાળકને શિક્ષા કરતી માતાના હૃદયમાં જેવો કરુણાનો ભાવ હોય છે તેના કરતાં કેઈ ગુણો ઉંચો કરુણાભાવનો શ્રોત તેમના અંતઃકરણમાં વહેતો હોય છે. આ વાતને જો સ્વીકારવામાં ન આવે તો શાસનના પ્રત્યેનીકોને શિક્ષા કરનારા આચાર્યોને આરાધક ન માનતાં વિરાધક માનવા પડે, પરંતુ આ રીતે શાસનના પ્રત્યેનીકોને શિક્ષા કરનાર આત્માઓને તત્ત્વજ્ઞ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ મહાઆરાધક અને શાસનસરંક્ષક કહીને બિરદાવ્યા છે, એટલું જ નહિ પણ આગળ વધીને એમ પણ કહ્યું છે કે - જેઓ શક્તિ હોવા છતાં શાસનના પ્રત્યેનીકોની ઉપેક્ષા કરે છે, કે માધ્યશ્મભાવની વાતો કરીને મૌન રહે છે, તેઓ વીતરાગની આજ્ઞાના વિરાધક થાય છે. એમનો માધ્યશ્ય ભાવ એ તો વાસ્તવમાં એમની નબળાઈ છે. એક પ્રકારનો દંભ છે, યા તો અજ્ઞાનતાનું જ રૂપાંતર છે. આથી જ એવા માધ્યશ્ય ભાવના નામે મૌન રહેનાર આત્માનાં મહાવ્રતો પણ ખંડિત થાય છે, એમ જણાવ્યું છે.” રે આદ્રકુમાર અને ગોશાલકનો વાર્તાલાપ-સંવાદ આ વાતને જો યર્થાથરૂપમાં સમજવી હોય, તો તે માટે સૂત્રકૃતાંગ (સૂયગડાંગ) સૂત્રમાં આર્દ્રકુમારનું વિસ્તારથી ચરિત્ર આપવામાં આવ્યું છે. આ ચરિત્રનો યોગ્યતાનુસાર-યથાર્થ અભ્યાસ કરવામાં આવે તો “નવિ इत्येवं प्रतीकारपरा या बुद्धिः, न तु साक्षात् प्रतिकार एव, तस्य सर्वेष्वशक्यक्रियत्वात्, सा कारुण्यमभिधीयते // 120 // (योगशास्त्र-प्रकाश 4)
