________________ 196 ભાવનામૃતIઃ અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ કહેવાનો આશય એ છે કે - જે એકાંત (એક ધર્મ) વસ્તુના બીજા ધર્મોની અપેક્ષા રાખે છે, પરંતુ બીજા ધર્મોનું નિરાકરણ કરતો નથી તે સમ્યગૂ એકાંત કહેવાય છે અને તે જ સુનયનો વિષય બને છે. જે એકાંત અન્ય ધર્મોનું નિરાકરણ કરે છે, તે મિથ્યા એકાંત કહેવાય છે અને તે દુર્નયનો વિષય બને છે. સમ્યગૂ એકાંતોના સમુદાયોને જ અનેકાંત = અનેક ધર્મવાળી વસ્તુ કહેવાય છે. તે અનેકાંત વસ્તુ પ્રમાણનો વિષય બને છે. તે પ્રમાણે જ પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન દ્વારા અવિરુદ્ધ વસ્તુની વ્યવસ્થા થાય છે. અર્થાત્ પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન દ્વારા તે વ્યવસ્થામાં કોઈ વિરોધ (આવતો) નથી. પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન દ્વારા વસ્તુની અનેકાંતાત્મકતા (અનંતધર્માત્મકતા) સિદ્ધ થાય છે.” - આથી સમ્યગું એકાંત પૂર્વક જ અનેકાંત હોય છે. પુરુષને પુરુષ તરીકે એકાંતે સ્વીકાર્યા પછી (પુરુષની) પત્ની, પિતા, બહેન, કાકા, મામા આદિની અપેક્ષાએ તે પુરુષમાં અનુક્રમે પતિપણું, પુત્રપણું, ભાઈપણું, ભત્રીજાપણું, ભાણીયાપણું વગેરે ધર્મો સ્વીકારી શકાય છે. એટલે અનેક ધર્મોનો અપેક્ષાએ સ્વીકાર કરતાં પૂર્વે પુરુષમાં પુરુષત્વ ધર્મ તો એકાંતે સ્વીકારવો જ પડે છે, ને પછી બાકીના ધર્મોનો સ્વીકાર થાય છે. - “આશ્રવ સર્વથા હેય છે.” અને “સમકિતિ માટે જે આશ્રવના સ્થાનો છે, તે જ સંવરના સ્થાનો છે. આ બંને શાસ્ત્રવચનો પણ “સમ્યગુ એકાંત પૂર્વક જ અનેકાંતવાદની પ્રવૃત્તિ હોય છે.” એ સિદ્ધાંતની સાક્ષી પૂરે છે. - જે અપેક્ષાઓ વસ્તુના યથાવસ્થિત સ્વરૂપ સુધી પહોંચાડે નહીં, સત્ય-અસત્યના ભેદને નષ્ટ કરે, તે અનેકાંત નથી, પરંતુ અનેકાંતાભાસ છે. - યુગપ્રધાન પૂ. કાલિકસૂરિ મહારાજાએ પાંચમના બદલે ચોથની પ્રવર્તાવેલી સંવત્સરી અપેક્ષાએ સામાચારી છે અને “અમુક વર્ષે પૂ. કાલિકસૂરિજી મહારાજા સંવત્સરી પાંચમના બદલે ચોથમાં પ્રવર્તાવશે આ પ્રભુવચનના અનુસંધાનપૂર્વક પ્રવર્તેલી ચોથની સંવત્સરી અપેક્ષાએ
