________________
જૈનદર્શન પ્રમાણે કર્મની આઠ મૂળ પ્રકૃતિ છે. તેના પણ અન્ય પ્રકૃતિ પ્રમાણે પેટા પ્રકારો છે. પરંતુ અહીં મૂળ આઠ પ્રકારની ચર્ચા કરવાનો ઉપક્રમ છે.
(૧) જ્ઞાનાવરણીય કર્મઃ જે કર્મ જીવને પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં હોય તે જ્ઞાન ઉપર આવરણ મૂકે છે, તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ તરીકે ઓળખાય છે. તે ચક્ષુની દૃષ્ટિને રૂંધનારા વસ્ત્ર જેવાં છે એટલે કે પદાર્થના સાચા સ્વરૂપનું જ્ઞાન પામતાં તે અટકાવે છે.
(૨) દર્શનાવરણીય કર્મઃ જીવને પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં જોવાની જે શક્તિ હોય એના ઉપર આવરણ મૂકે તે દર્શનાવરણીય કર્મ. એટલે કે પદાર્થને એના સાચા સ્વરૂપમાં પૂર્ણ કે વિભાગમાં જોતા અટકાવે તે. તેની સરખામણી રાજાનાં દર્શનને રોકનારા દ્વારપાળ સાથે કરી છે.
(૩) વેદનીયકર્મઃ જીવને પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં જે આનંદ હોય તેના ઉપર આવરણ મૂકે છે. આ કર્મ જીવને સાંસારિક સુખ-દુઃખમાં અસર કરે છે એટલે કે તે સુખ-દુઃખનો અનુભવ કરાવનાર કર્મ છે. જેમ તલવારની ધાર પર મધ ચોંપડેલું હોય અને માણસ એને મોંમા નાખે ત્યારે મળતાં સુખ-દુઃખ જેવો અનુભવ અહીં જોવા મળે છે.
(૪) મોહનીય કર્મઃ આ કર્મ શ્રદ્ધા અને ચારિત્રનો નાશ કરનારું છે. માણસ પોતે ગાળેલો દારૂ જ્યારે પીએ ત્યારે તે આત્મા સારુંનરસું પરખવાની શક્તિ વગરનો બની જાય છે. એ રીતે મોહનીય કર્મના અંતરાયથી જીવ પોતાના સાચા જ્ઞાનથી અને સાચા ચારિત્રથી દૂર રહે છે. મોહનીય આવરણના બીજા પણ ભેદ છે. જે વિશેષ બાધારૂપ બને છે.
(૫) આયુષ્ય કર્મ ઃ જે કર્મ આયુષ્યનું પ્રમાણ આપે છે, તે આયુષ્યકર્મ છે. મનુષ્યનો જીવ ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ કરે છે. દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારકી. આ ગતિમાં જીવનની મર્યાદા આ કર્મ દ્વારા બંધાય છે એટલે કે આ કર્મના બંધથી ભવોભવ જીવની ઉત્પત્તિ
