________________
આધારે વિસ્તાર પામતી જતી વેલની જેમ રાવળનું રાજ્ય પણ ધીમે ધીમે પાછું વિસ્તરવા માંડ્યું.
મહારાવ ખેંગારના હાથમાં સત્તાનાં સૂત્રો આવતાં એમણે પોતાની બધી જ શક્તિ કામે લગાડી દઈને રાજ્ય-વિસ્તાર કરવા માંડ્યો. ભુજ અને અંજાર જેવાં નવાં નગરોની સ્થાપના પાછળ રાત દિ’ના ભેદ ભૂલી જઈને એઓ મંડી પડ્યા. આ નવ્ય નગરીઓનું નિર્માણ ખૂબ ભવ્યતાપૂર્વક થઈ રહ્યું હતું. એથી કોઈ કથાની જેમ એની જ વાતો ચોતરફ ચર્ચાતી રહેવા માંડી.
જામનગરના આશ્રિત બન્યા બાદ રાવળને માટે તો શૂન્યમાંથી સૃષ્ટિ સરજવાની હતી. પણ જામ રાવળ પુણ્યના પૂરા હતા અને દિલથી દિલદાર હતા. એથી થોડાંક જ વર્ષોમાં હાલાર નામના પ્રદેશની સ્થાપના કરવામાં અને નવાનગરનું નિર્માણ કરવામાં તેઓ સફળ થયા. હાલાર અને નવાનગરે જામ રાવળને એવી ખ્યાતિ આપી કે, હવે કચ્છ સ્વપ્રેય સાંભરે નહિ. પરંતુ ગમે તેમ તોય કચ્છ સાથે વતન તરીકેનો નાતો હતો, એથી કચ્છ કંઈ ભૂલી જવાય ખરું ?
ઘણીવાર જામ રાવળ એકલતામાં ખોવાઈ જતા, ત્યારે સાવ ભૂલાઈ ન ગયેલો એ ઇતિહાસ એમની સામે ખડો થઈ જતો અને એમનું હૈયું ઈર્ષાની આગથી ફરી જલી ઉઠતું. ત્યારે કચ્છ અને હાલારની સરખામણી કરતા એમની આંખમાં આંસુ છલકાઈ આવતા અને અંતરમાં આગ ભભૂકી ઉઠતી, ત્યારે એ જાતની વિચારધારા એમને વ્યગ્ર અને ઉગ્ર બનાવી જતી કે, મેં એક નવાનગરનું નિર્માણ કર્યું, તો ખેંગારે મારી સામે ભુજ અને અંજાર જેવી બે નવ્ય-નગરીઓનું નિર્માણ કરીને કેવી ભારે નામના-કામના મેળવી ! ખેંગારનો કીર્તિધ્વજ કચ્છ ઉપરાંત સૌરાષ્ટ્રમાં પણ લહેરાઈ રહ્યો છે અને મારાં ગીત તો હાલારમાંય ક્યાં ગવાય છે ! એમ લાગે છે કે, ખેંગાર હેમખેમ રહેશે, ત્યાં સુધી મને જામ રાવળને કોઈ યાદ નહિ કરે. માટે મારે સર્વત્ર ફેલાઈ જ જવું હોય,
સંસ્કૃતિની રસધાર ભાગ-૧ થી ૧૧
