________________
૪૮
પ્રકરણ - ૨
હરિયાળી સ્વરૂપનો વિકાસ
જૈન કાવ્ય પ્રકારોમાં સિધ્ધિનું સોપાન સર કરે તેવો હરિયાળી કાવ્ય પ્રકાર છે. કાવ્યગત લક્ષણોની વિશિષ્ટતાથી અલંકૃત હરિયાળીના વિકાસ માટેની ઐતિહાસિક વિગતો સ્વરૂપને જાણવા માટે મહત્ત્વની ભૂમિકા પૂરી પાડે છે.
હરિયાળીના વિકાસની માહિતીમાં ભક્તિમાર્ગની નિર્ગુણ ઉપાસના વિશેના વિચારો મહત્વના છે. યોગ સાધનાની અગમ્ય અનુભૂતિને વ્યક્ત કરવાના પ્રયાસમાંથી હરિયાળી ઉદ્ભવી છે એમ સંત કબીરની ઉલટબાંસીઓમાંથી ફલિત થાય છે.
સંસ્કૃત ભાષાની વેદ અને ઉપનિષદમાં પ્રતીક રચનાઓ રૂપકાત્મક અભિવ્યક્તિ, સમસ્યા પ્રધાનકાવ્ય, પાદપૂર્તિ જેવી કૃતિઓએ હરિયાળીના વિકાસમાં યોગદાન કર્યું છે. હિન્દી સાહિત્યમાં સંતોએ ‘ઉલટબાંસી’ નામની પદ રચનાઓ કરી છે. જ્યારે ગુજરાતી ભાષામાં ‘અવળવાણી’ નામથી પદો પ્રાપ્ત થાય છે. જૈન સાહિત્યમાં આવા પદોને ‘હરિયાળી' નામથી ઓળખવામાં આવે છે. એટલે ‘હરિયાળી' પ્રકારની રચનાઓના વિકાસમાં ઉપરોક્ત કાવ્યો વિશેના વિચારો સ્વરૂપ સાથે સુસંગત હોવાથી તેની માહિતી આપવામાં આવી છે. પરિણામે વિશિષ્ટ પ્રકારની કાવ્ય રચનાનો પૂર્ણ પરિચય થાય છે. વસ્તુની દષ્ટિએ વિચારતાં ભક્તિ અને સાધનાની અનુભૂતિ અને શૈલીની દષ્ટિએ ગૂઢાર્થ યુક્ત વિચિત્ર અભિવ્યક્તિ ધરાવતી કાવ્ય રચનાનો ઇતિહાસ પ્રાચીન સંસ્કૃત ભાષાના વેદ ઉપનિષદ કાળથી અવનવા સ્વરૂપે વર્તમાન સમયમાં તેનું અનુસંધાન થયેલું છે.
