________________
૨૮
પ્રતીક, અપ્રસ્તુત વિધાન, અલંકાર અને વક્રોક્તિનો આશ્રય લેવામાં આવે છે. ઉલટબાંસીની રચના આજ પ્રકારની છે. સંત કબીર તેને “ગૂંગેકે ગુડ” નામથી દર્શાવે છે.
અવળવાણીની રચનાનો સંદર્ભ અતિ પ્રાચીન છે. ઋગ્વદમાં તેનો સંદર્ભ મળે છે. ___इदंवपुर्निवचनं जनासश्चरन्ति यन्नद्यस्तस्थुरपिः (४)
અર્થ: હે મનુષ્યો આ શરીર નિર્વચન છે. તેમાં નદીઓ વહે છે. અને પાણી સ્થિર છે. •
ઉપનિષદ્ધાં પણ આવાં દષ્ટાંતો રહેલાં છે. ઇશોપનિષદ્ધાંથી નીચેનું ઉદા. નોંધવામાં આવ્યું છે. -
तदेजति तन्नेजति तद्रे तद्वन्ति के .
तदन्तरस्यसर्वस्य तत्सर्व सास्य बाह्यतः॥ (५) અર્થ તે ચાલે છે અને ચાલતો પણ નથી. તે દૂર છે અને નજીક પણ છે. તે બધાંની અંદર છે અને બહાર પણ છે.
ભારતીય સાહિત્યમાં ઉલટી વાત રજૂ કરવાનો પ્રયોગ શ્રમણ (સાધુ-સંત) પરંપરાથી થયો છે. બૌદ્ધ ધર્મમાં સિધ્ધોની “સંઘા” ભાષા દ્વારા આવી અભિવ્યક્તિ થઈ છે.
ત્યાર પછી નાથ સંપ્રદાયના સાધકોએ નિર્ગુણ ઉપાસનાની અભિવ્યક્તિ માટે ઉલટી વાણીની શૈલી અપનાવી હતી. આવી કૃતિઓમાં ગુહ્યતા-ગોપનીયતા પણ રહેલી હોય છે. બૌધ્ધ-શૈવ અને તાંત્રિકોનો સ્ત્રીઓ સાથેનો સંબંધને કારણે ગુહ્ય પધ્ધતિ પ્રચલિત બની હતી. આવાં કેટલાંક પ્રતીકો સર્વ સાધારણ જનતામાં ઉલટસુલટ ગણાતાં હતાં. સિધ્ધ સાહિત્યમાં કમલ સ્ત્રીની જનનેન્દ્રિયનો અર્થ દર્શાવે છે. ‘કુલીશ” શબ્દ પુરૂષના વીર્યનું પ્રતીક છે. એટલે ઉલટબાસીમાં પ્રતીકો પણ નોંધપાત્ર
