________________
૨૪
“એ હરિયાળી જે નર જાણે, મુખે કવી દેપાલ વખાણે''. ન્યાયાચાર્ય યશોવિજયજી ઉપા.ની હરિયાળીમાં પણ આવો ઉલ્લેખ મળી આવે છે.
લક્ષ્મીસાગરના શિષ્યે હીઆલી ગીત રચ્યું છે. આવી બીજી રચના અજ્ઞાત કવિની મળી આવે છે. પ્રથમ કૃતિની છઠ્ઠી કડીમાં ‘હઇઆલી’ શબ્દ પ્રયોગ છે. અજ્ઞાત કવિની રચના પાંચ કડીની છે.
જૈન સત્ય પ્રકાશમાં ઉખાણાં – હરિયાળી શીર્ષકથી પ્રગટ થયેલ છે તે ઉપરથી અનુમાન કરવામાં આવે છે કે હરિયાળી એક ઉખાણાના પર્યાય તરીકે પ્રયોજાયેલો શબ્દ છે. ‘હિઆલી' શબ્દ શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના કવિ જયવલ્લભે પાઇયમાં રચેલા ‘વજ્જાલગ્નમાં' હિઆલીવજ્જામાં વાપર્યો છે. રત્નદેવે એની મોટે ભાગે જે છાયારૂપ સંસ્કૃત ટીકા રચી છે તેમાં એને ‘હૃદયાલી પદ્ધતિ' કહી છે.
આ સંદર્ભમાં વિચારીએ તો હૃદયાલી, હિયયાલી, હિયાલી, હિઆલી શબ્દનું રૂપાંતર હઇઆલી – હરિયાળીમાં થયું હોય તેવો સંભવ
છે.
ગૂઢાર્થ હરિયાળીનું બીજ છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને એક ચોરે પૂર્વ ભવના અનંગ (સેન) સુવર્ણકારે ‘યા સા’ એવો જે સાંકેતિક પ્રશ્ન પૂછયો હતો, મહાવીરસ્વામીએ એનો ઉત્તર આપતાં ‘સા સા’ એમ જણાવ્યું હતું. બ્રહ્માએ ઉપદેશરૂપે ત્રણ અક્ષરો ‘દ દ દ’ દેવ, માનવ અને દાનવને ઉદ્દેશીને કહ્યા હતા. તેનો અર્થ દેવને દમન, દાનવને દયા અને માનવને દાનનો હતો. હરિયાળીને નાળિયેર સાથે સરખાવવામાં આવે છે. એના ઉકેલની મથામણ નાળિયેરમાંથી કોપરું કાઢવાની મહેનતના પરિણામ સાથે સંબંધિત હોવાથી આ ઉપમા વિનોદયુક્ત હોવાની સાથે યથાર્થ લાગે છે.
