________________
૧૨
-પ્રાસ્તાવિક
મધ્યકાલીન જૈન સાહિત્ય કાવ્ય પ્રકારોની વિવિધતાની દષ્ટિએ અત્યંત સમૃદ્ધ છે. કેટલાક પ્રચલિત કાવ્ય પ્રકારો રાસ, ફાગુ, વિવાહલો, પવાડો વિશે જૈન અને જૈનેતર સાહિત્યમાં વિશેષ નોંધ લેવામાં આવી છે. હરિયાળી કાવ્યો અલ્પપરિચિત છે. જૈનેતર સાહિત્યમાં ધીરાની અવળવાણીનાં પદો પ્રાપ્ત થાય છે. હિન્દી સાહિત્યમાં ઉલટબાંસી નામથી સુંદરદાસ, ગોરખનાથ, સૂરદાસ, કબીર જેવા કવિઓએ આવી રચનાઓ દ્વારા અભિનવ કાવ્ય શૈલીનો પ્રયોગ કર્યો છે. જૈન સાહિત્યમાં ‘હરિયાળી’ શબ્દથી કેટલાંક કાવ્યો રચાયાં છે. તે દૃષ્ટિએ હરિયાળી કાવ્ય પ્રકારના સ્વરૂપ વિશે ઉપલબ્ધ હરિયાળીઓને કેન્દ્રમાં રાખીને પરિચય આપવામાં આવ્યો છે. હરિયાળીના પાયામાં સંસ્કૃત ભાષા, બૌધ્ધ ધર્મની અધ્યાત્મ સાધના, સમસ્યા, પ્રહેલિકા વગેરે ક્રમશઃ કાવ્ય રચનાનાં પ્રેરણા સ્રોત છે.
કવિ પંડિત વીરવિજયજી એક અધ્યયન મહાનિબંધના સંશોધનમાં વીરવિજયજીની ત્રણ હરિયાળીઓનો પરિચય થયો ત્યારે આ સ્વરૂપનો સઘન અભ્યાસ કરવાનો વિચાર સ્ફુર્યો હતો તે આ પુસ્તક દ્વારા પૂર્ણ
થયો છે.
આ પ્રકારનાં કાવ્યો કેટલાંક પુસ્તકોમાંથી ઉપલબ્ધ થાય છે. કેટલીક હરિયાળીઓ પુસ્તકોમાંથી સાર્થ મળી છે તેને મૂળ લખાણ સાથે આ પુસ્તકમાં પ્રગટ કરવામાં આવી છે. સ્વ. ઉપા. શ્રી ધરણેન્દ્રસાગરજી મહારાજ સાહેબે આધ્યાત્મિક ‘હરિયાળી સંગ્રહ” પુસ્તકનું પ્રકાશન કર્યું હતું તેમાં કેટલીક હરિયાળી સાર્થ અને માત્ર મૂળ કૃતિઓનો સંચય હતો. વિશેષ સુધનહર્ષની (કૂટકાવ્ય) - વર્ણનાત્મક હરિયાળીઓનો અભ્યાસ પૂ. આ. શ્રી જગતચંદ્રસૂરિ અને એમના વિદ્વાન્ શિષ્ય૨ત હીરવિજયજી મ. સા. સાથે રૂબરૂ મુલાકાત અને માર્ગદર્શન દ્વારા હરિયાળીઓ સાર્થ પ્રગટ કરવામાં આવી છે. પૂ.શ્રીએ અન્ય હરિયાળીઓ અંગે પણ એમના
