________________
૬૪
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા ચિત્ર ૬.૨ માં મન, વચન અને કાયાથી આચરવામાં આવતી હિંસા અને અહિંસાના જુદા જુદા સંજોગો દર્શાવ્યા છે. એ જુઓ કે (અ)માં ખૂન, (બ)માં કરુણા, (ક)માં વાણીનો અસંયમ અને (ડ)માં મૈત્રી દર્શાવ્યાં છે. (ઈ)માં વ્યક્તિ દુશ્મન સાથે લડવાનું વિચારે છે અને (ફ)માં આલ્કોહોલની સમસ્યાથી પીડાતા એક મિત્રને મદદ કરવાનું વ્યક્તિ વિચારે છે. ૬.૩ હિંસાનું ભાવાત્મક પાસું
આપણે આગળ જોયું કે હલકા અને ભારે કાર્મિક દ્રવ્ય ઉત્પન્ન થવામાં વિચાર તેમ જ ક્રિયાઓ એટલે કે કૃત્યો મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. આથી જ દરેકે “સંકલ્પજ હિંસા” (premeditated violence) ટાળવી જો ઈએ. જો કે આવા કૃત્યો “આરંભજ હિંસા' (accidental/ occupational violence)થી જુદા પાડવા જોઈએ. આમ, જટીલ ઓપરેશન દરમિયાન દર્દીના મૃત્યુથી સર્જન દ્વારા સંચિત થતા કાર્પણ કણોની સંખ્યા ખૂનીના કામણ કણો કરતાં ઘણી ઓછી હોય છે. વળી, સર્જન કાબેલ હોય તો તે માત્ર હલકું કાર્મિક દ્રવ્ય સંચિત કરે છે, જ્યારે ખૂની, હત્યારો, અતિભારે કાર્મિક દ્રવ્ય સંચિત કરે છે. ખેડૂતથી પોતાના વ્યવસાય દરમિયાન અકસ્માતે કિટકો મરે છે પરંતુ તે સૌમ્ય સ્વરૂપના ભારે કાર્મિક દ્રવ્ય સંચિત કરે છે. જંતુનાશકો, કીટનાશકોના ઉપયોગથી જીવોનો નાશ થાય છે. સામાન્યતઃ, અહિંસાની વિભાવના જે-તે વ્યવસાયોમાં ૧૦૨ જીવન-એકમોથી ઉપરના જીવોની સંકલ્પજ હિંસા સુધી મર્યાદિત છે. સ્વબચાવના આત્યંતિક સંજોગોમાં કરેલી હત્યા, “વિરોધી હિંસા” (defensive violence)થી પણ ભારે કાર્મિક દ્રવ્ય સંચિત થાય છે.
મોટા ભાગની વ્યક્તિઓને આવા કઠોર વર્તનની ભાગ્યે જ જરૂર પડે છે. મહાત્મા ગાંધીએ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રને લખેલો પત્ર અને તેનો પ્રત્યુત્તર આ બાબતને પ્રકાશમાં લાવે છે (જુઓ મરડિયા ૧૯૯૨, પૃ. ૧૪-૧૫). જો કે ઉદ્દેશ તો છે બે કે વધુ ઇન્દ્રિયના જીવોની સંકલ્પજ હિંસા કરતાં અને કરાવતાં અટકવું કે સહેતુક સંહાર કરતાં અટકવું.
