________________
૧૦. જૈન ધર્મ અને આધુનિક વિજ્ઞાન ૧૦.૧ સમરૂપતાઓ
જૈન ધર્મને માત્ર ધર્મ કહેવો એ ખોટી રજૂઆત છે કારણ તે “જીવ અને અજીવ' સહિતના સમગ્ર બ્રહ્માંડને એક એકીકૃત વૈજ્ઞાનિક આધાર આપવાનો પ્રયાસ કરે છે. આમ, તે એક સમગ્ર વિજ્ઞાન છે જેમાં ધર્મ સહિતની તમામ વસ્તુઓ સમાવિષ્ટ છે. આ યુગમાં વિજ્ઞાનના મુખ્ય યોગદાન અને તેમની જૈન ધર્મ સાથેની સામ્યતાઓ નીચે દર્શાવી છે (મરડિયા, ૧૯૮૮ બ). આ વિવરણ દરમિયાન એ ખાસ ખ્યાલમાં રાખવું કે જૈન વિજ્ઞાન ગુણાત્મક છે. જો કે જૈન વિજ્ઞાન ઘણી બાબતોમાં આધુનિક વિજ્ઞાનથી પણ આગળ જાય છે, પરંતુ તેમની વચ્ચે ભાગ્યે જ વિસંવાદિતા થાય છે. (૧) કણ ભૌતિક વિજ્ઞાન અને ક્વોન્ટમ સિદ્ધાંત
માત્ર આ સદી દરમિયાન જ ટેક્નોલોજીમાં એટલી પ્રગતિ થઈ છે કે હવે પરમાવીય પ્રક્રિયાઓ અને પ્રાથમિક કણોનો અભ્યાસ અને તેની વિસ્તૃત સમજ શક્ય બની છે. જો કે એ નોંધવું રસપ્રદ રહેશે કે જૈનોએ તેમના વિચારો કદાચ થોડા આગળ વિકસાવીને કામણો(karmons)ની સંકલ્પના વિકસાવી છે. આવા કણો અસ્તિત્વ ધરાવે છે કે નહિ તે વિવાદાસ્પદ હોઈ શકે, પરંતુ તે સ્વ-નિયંત્રિત વિશ્વ અને તેમાંના જીવન સાથે બંધ બેસે છે.
ક્વૉન્ટમ સિદ્ધાંત સંભાવનાત્મક છે. ઘણા કિસ્સાઓમાં તે અનેકાંતવાદ(જુઓ પ્રકરણ ૯)ના જૈન સિદ્ધાંતની ઘણી નજીક છે. આ સિદ્ધાંત એ અંશતઃ સંભાવનાત્મક સિદ્ધાંત છે જે વિજ્ઞાનના સંક્ષિપ્તીકરણ (reductionistic) સિદ્ધાંત સાથે જોડાયેલો છે. જૈનો આ સિદ્ધાંતમાં સમગ્રતાના સિદ્ધાંતથી પૂરવણી કરશે (જુઓ પ્રકરણ ૯). વર્તમાન
