________________
વગેરે જાતિ છે અને પ્રયોજનરૂપ સમય છે. તીર્થમાં કોઈને પણ હણીશ નહીં, ચૌદસે હણીશ નહિ, બ્રાહ્મણને હણીશ નહિ અને દેવ કે બ્રાહ્મણાદિને છોડીને બીજા માટે હણીશ નહીં... ઈત્યાદિ રીતે જે અહિંસાનો સ્વીકાર છે; તે ક્રમશઃ દેશ, કાલ, જાતિ અને સમયથી અવચ્છિન્ન છે, અનવચ્છિન્ન નથી. તેથી તે મહાવ્રતો સ્વરૂપ નહીં બને. મહાવ્રતો સર્વ વિષયમાં હોય છે. અને ચિત્તની દરેક અવસ્થાઓમાં હોય છે તેથી સાર્વભૌમ કહેવાય છે. ક્ષિપ્ત મૂદ વિક્ષિપ્તાપ્ર અને નિરુદ્ધ : આ પાંચ ચિત્તની અવસ્થાઓ છે. સામાન્ય રીતે દૈત્ય-દાનવાદિનું ચિત્ત ક્ષિમ હોય છે. રાક્ષસપિશાચાદિનું ચિત્ત મૂઢ હોય છે. દેવોનું ચિત્ત વિક્ષિમ હોય છે. સમ્પ્રજ્ઞાતસમાધિમાં આરૂઢ થયેલા સાધકોનું ચિત્ત એકાગ્ર હોય છે. અને ક્લેશથી રહિત જીવન્મુક્ત એવા કૃતકૃત્ય યોગીઓનું ચિત્ત નિરુદ્ધ હોય છે. એ અવસ્થાઓનું સ્વરૂપ જિજ્ઞાસુએ પાતગ્રલયોગદર્શનથી જાણવું. પાતઝલયોગસૂત્ર(૨-૩૧)માં આ મહાવ્રતોનું વર્ણન કરતાં જણાવ્યું છે કેજાતિ, દેશ, કાળ અને સમયથી અનવચ્છિન્ન સર્વ અવસ્થામાં હોનારા પાંચ યમ મહાવ્રત છે. ૨૧-૨૫
***0.0*+0♦♦♦
પાંચ પ્રકારના અહિંસાદિ ‘યમ’ને યોગાઙ્ગ તરીકે કેમ વર્ણવાય છે-તે જણાવાય છે
बाधनेन वितर्काणां, प्रतिपक्षस्य भावनात् । યોસૌર્વતોડમીમાં, યોાત્ત્વમુવાતમ્ ॥૨-શા
‘“અહિંસાદિના વિરોધી એવા હિંસાદિમાં દોષની પરિભાવના કરવાથી વિતર્કોનો બાધ થવા વડે યોગની
૫
