________________
ગુણસ્થાનકનું સ્વરૂપ
૪૫ ઉપશમ શ્રેણી એક ભવમાં બે વાર થાય અને સંપૂર્ણ સંસાર ચક્રમાં ચાર વાર થાય. આ પ્રમાણે કર્મગ્રંથકારો કહે છે.
સિદ્ધાન્તના મતે એક ભવમાં એક વાર ઉપશમ શ્રેણી કરે તે ભવમાં ક્ષપક શ્રેણિ ન કરે અર્થાત્ એક ભવમાં એક જ શ્રેણિ કરે.
જો કે એક ભવમાં ઉપશમ શ્રેણિ બેવાર થાય. પરંતુ એકવાર ઉપશમ શ્રેણી અને બીજીવાર ક્ષપક શ્રેણી-એમ બે શ્રેણિ થાય નહીં (એમ પણ મત છે.) (જુઓ કર્મ, ઉપશમનાકરણ ગા.૧૪) [૧૨] ક્ષીણમોહવીતરાગ છઘ0 ગુણસ્થાનક
મોહનીય કર્મની સર્વ પ્રકૃતિનો જેણે સર્વથા ક્ષય કર્યો છે તેથી ક્ષીણ મોહ૦ તેમજ મોહ સર્વથા ક્ષય થયેલ હોવાથી રાગ-દ્વેષ વિનાના છે તેથી વીતરાગ કહેવાય છે. તેરમા ચૌદમા ગુણસ્થાનકવાળાની જેમ ક્ષીણમોહ વીતરાગ છે. પરંતુ ઘાતકર્મ ક્ષય ન હોવાથી છબસ્થ કહેવાય. અર્થાત્ મોહનીય કર્મ ક્ષીણ થવા છતાં જે આત્માના જ્ઞાનાવરણીયાદિ ઘાતિકર્મો ક્ષીણ થયા નથી તેવા આત્માનું જે ગુણસ્થાનક તે ક્ષણમોહ વીતરાગ છઘસ્થ ગુણસ્થાનક.
જો અહીં વીતરાગ છદ્મસ્થ એટલું નામ રાખીએ તો ૧૧મા ગુણઠાણાવાળા પણ મોહના ઉદય રહિત હોવાથી વીતરાગ છે અને જ્ઞાનાવરણીયાદિના ઉદય સહિત હોવાથી છદ્મસ્થ છે. માટે ૧૧માં ગુણસ્થાનકથી જુદું પાડવા ક્ષીણમોહ અને ૧૩-૧૪ થી ભિન્ન કરવા છદ્મસ્થ શબ્દ ૧૨મા ગુણઠાણામાં મૂકેલ છે. તેમજ ૯-૧૦થી ભિન્ન કરવા વીતરાગ મૂકેલ છે. એટલે ક્ષણમોહ વીતરાગ છઘસ્થ નામ યથાર્થ છે.
આ ગુણસ્થાનક ક્ષપક શ્રેણિવાળા જ પ્રાપ્ત કરે છે. ૪ થી ૧૦મા ગુણસ્થાનક સુધી મોહનીય કર્મની પ્રકૃતિઓનો સત્તામાંથી સર્વથા ક્ષય કરી ૧૨મા ગુણસ્થાનકને પામે છે. આ ગુણઠાણે મૃત્યુ પામે નહીં. તેમજ ક્ષપક અહીંથી આગળ જ જાય છે.
