________________
૧૬
જ *
*
દળ અને પર્યાય એ બે નયથી જાણી શકાય છે. પદાર્થનું સ્વરૂપ સિદ્ધસાધ્યની વિધિથી જ કરવા લાયક છે.
એકલે નિશ્ચયનય પ્રમાણુ નથી, કારણ કે અક્રિયા–કારિત્વ એ જ પદાર્થનું લક્ષણ છે. આ લક્ષણ કેવલ દ્રવ્યમાં ઘટતું નથી, પણ કિર્તાના સંગથી અખંડિત શક્તિવાળા પદાર્થમાં ઘટે છે. કર્તાને સંગ એ જ પર્યાય છે. આથી એટલું સ્પષ્ટ થાય છે કે પદાર્થનું અર્થ-ક્રિયા-કારિત્વ લક્ષણ મુખ્ય રૂપથી વ્યવહારને જ વિષય છે. નિશ્ચય ગોચર કેવલ માટીથી જ ઘડો ઊત્પન્ન થઈ શકતો નથી. તેમાં કુંભાર, ચક્ર, દંડ વિગેરે નિમિત્તોની પણ જરૂર રહે છે. જો કેવળ માટીથી જ ઘડે ઊત્પન્ન થતો હોય તે, દરેક ક્ષણે ઘડાની ઉત્પત્તિ થવી જોઈએ કારણ કે મારી દરેક ક્ષણે વિદ્યમાન છે. કહેવાનો સાર એ છે કે કાર્યની સિદ્ધિ માટે જેટલી નિશ્ચયની જરૂર છે તેટલી જ જરૂર વ્યવહારની પણ છે. નિમિત્ત (કુંભાર આદિ)ના સંગથી જ કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે એમ સર્વ સામાન્ય લોકો અનુભવે છે. આથી વ્યવહાર માર્ગ સ્વત સિદ્ધ થાય છે. : આત્માનું જ્ઞાતાપણું પણ શેય (પદાર્થ)ના સરિધાનથી પ્રાપ્ત થાય છે. મને જ્ઞાનની સાથે સન્નિધાન થવું એ જ વ્યવહાર છે. જે આત્માને કેવળજ્ઞાનને શાતા માનવામાં આવશે તે પુરુષાદ્વૈતવાદ અથવા જ્ઞાનાતવાદ માનવાને પ્રસંગ આવશે, જે અધ્યાત્મવાદીઓને ઈષ્ટ નથી. નિશ્ચયગોચર એક્લો પદાર્થ કાંઈ પણ ક્રિયા કરી શકો નથી. આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે નિશ્ચયનયને એકાન્ત આગ્રહ રાખવાથી પદાર્થના સ્વરૂપને નાશ થઈ જશે. જે લોકો એકાન્ત નિશ્ચયનયને પકડી રાખે છે તે મિથ્યાદષ્ટિ છે એમ કહેવું તે અયોગ્ય નથી.
नित्यभविकारसुस्थितसर्वाङ्गमपूर्वसहजलावण्यम् । अक्षोममिव समुद्रं जिनेन्द्ररूपं परं जयति ॥
