________________
૧૪
કેવી રીતે થશે? જીવ અછવ આદિ તત્વેના જ્ઞાનમાં ઊપાયભૂત પ્રમાણ નય અને નિક્ષેપ આદિ પણ અવાસ્તવિક ઠરશે, અને જ્યારે પ્રમાણ નય અને નિક્ષેપ નહિ રહે ત્યારે મેક્ષ તે ક્યાંથી સંભવે ?
સમયસારના કર્તા શ્રીકુંદકુંદાચાર્યે ભગવાન અરિહન્તના શરીરનું જે વર્ણન કર્યું છે તે નિશ્ચય નયની અપેક્ષાએ અરિહન્તનું વર્ણન નથી, કારણ આત્મા અને શરીરમાં ભિન્નતા છે. નિશ્ચય નયને અનુસરીને જ પુદગળાથી આત્માની પૃથક્તા બતાવવામાં આવે છે. પણ સ્યાદ્દવાદની દૃષ્ટિએ આ ઠીક નથી. જે આત્મા અને શરીરમાં એકાંતભેદ માનવામાં આવે તો પુદગળ-પરિણામ અને આત્મ–પરિણામમાં કાર્ય કારણ સંબંધ ઘટ અશક્ય થઈ જશે. જેમ યાદત્તના કાર્યણપરિણામ દેવદત્તના આત્મ–પરિણામમાં કારણ નથી, તેમ પિતાના કાર્મણ-પરિણામ અને આત્મા–પરિણામમાં પણ કાર્યકારણ સંબંધ ન હે જોઈએ. આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય , છે કે કાર્મણ-પરિણામ અને આત્મ-પરિણામમાં કાર્ય કારણ સંબંધ હોઈ આત્મા અને શરીરમાં યંચિત ભિન્નભિન્નતા છે.
દેહ અને આત્માની કથંચિત એકતા હોવા છતાં પણ સ્યાદ્વાદની શૈલીએ વિચાર કરતાં આત્મા શરીરથી જુદો પણ ઉપલબ્ધ થાય છે. ત્યાં કહ્યું છે કેउभयनयविरोधध्वंसिनि स्यात् पदाङ्के
जिनवचसि रमन्ते स्वयं ये वान्तमोहाः। सपदि समयसारं ते परं ज्योतिरुच्चैरनव
मनयपक्षाः क्षुण्णमीक्षन्त एव॥ અર્થ-નિશ્ચય અને વ્યવહાર એ બે નાના વિરોધને નાશ કરનાર જિન ભગવાનના વચનમાં જે પુરુષો રમે છે તે છ મેહરહિત થઈ શીઘહી પરમજ્યોતિરૂપ પ્રકાશમાન ઉત્કૃષ્ટ
