________________
ઉપોદઘાત ભારતવર્ષના દર્શન મુખ્યરૂપે બે ભાગમાં વિભક્ત છે...(૧) વાસ્તવવાદી અને (૨) અવાસ્તવવાદી. વાસ્તવવાદી વ્યવહારિક અને પારમાર્થિક બન્ને જગતને પ્રમાણસિદ્ધ અને સત્ય માને છે. જેનદર્શન સ્વભાવથી અનેકાન્તવાદી હોવા છતાં એકાન્તતઃ વાસ્તવવાદી છે.
ભગવાન મહાવીરથી લઈને આજપર્યત જૈનદર્શનનું સ્વરૂપ વાસ્તવવાદિત્વની અપેક્ષાએ અપરિવર્તનશીલ રહ્યું છે. યદ્યપિ જૈનદર્શનના સાહિત્યમાં પ્રમાણ, પ્રમેય આદિ પદાર્થોના લક્ષણોની સ્પષ્ટતા તથા સૂક્ષ્મતા સમયે સમયે થઈ છે. તે પણ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ જેનદર્શનના સ્વરૂપમાં લેશ માત્ર પણ પરિવર્તન થયું નથી. - જેનદર્શનની સ્યાદ્વાદમયતા એ તે દર્શનની લાક્ષણિક વિશેષતા છે. એટલું સ્પષ્ટ હોવા છતાં કેટલાક જૈનધર્માનુયાયીઓ જૈનદર્શનને એક દૃષ્ટિકોણથી રજુ કરવાનો યત્ન કરે છે. જ્યાં એકાન્ત દષ્ટિ છે, ત્યાં એક વસ્તુ માટે વધારે પડતો આગ્રહ જોવામાં આવે છે. અને જ્યાં કોઈ પણ વસ્તુ માટે અતિ આગ્રહ થતો હોય ત્યાં અવશ્ય મિથ્યાત્વ છે એ નિર્વિવાદ છે.
બધા દર્શનકારે ચરમ અને પરમ તત્વની પ્રાપ્તિ અર્થે પિતાના દર્શન–મતને જ પ્રમાણભૂત અને સાધન તરીકે માને છે, અને પિતાના મતની સત્યતા સિદ્ધ કરવાને અનેક દલીલે રજુ કરે છે, પણ જેણે બધાય દર્શનેને તાત્વિક દષ્ટિએ ચીવટપૂર્વક અભ્યાસ કર્યો હોય તે નિ સંકોચપણે એમ કહી શકે છે કે, લગભગ બધાય દર્શનો એકાન્ત દૃષ્ટિથી તને નિર્ણય કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. પરંતુ જેનદર્શન જ એક એવું દર્શન છે કે જે એક પદાર્થને અનેક દૃષ્ટિકોણથી વિચાર અને નિર્ણય કરે છે. કેમકે જ્યાં સુધી એક વસ્તુને ભિન્નભિન્ન દષ્ટિએ વિચાર કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી તેને યથાર્થ નિર્ણય અશકય છે.
