________________
વત્સરાજ ઉદયન : ૧૧ જાતનું શિક્ષણ અપાઈ રહ્યું છે. માતા એકના એક પુત્રને હૈયામાં ઘાલીને શિખામણ આપે છે. ન્યાયના, નીતિના, ઉદારતાના પાઠ પઢાવે છે. ભગવાન મહાવીરનું જીવન સંભળાવે છે, એમના ઉપદેશે કહે છે, એમની ઉપદેશકથાઓનું પાન કરાવે છે. છતાં આ સતી નારી એક વાત ભૂલી શકતી નથી; પિતાના પતિનું અકાળ મૃત્યુ ને એનો નિમિત્ત બનનાર ચંડપ્રદ્યોત ! બધી વાતમાં ક્ષમા, ઉદારતા, ન્યાય–નીતિના પાઠ પઢાવનારી નારી આ વાત આવે છે, કે આવેશમય બની જાય છે. એ કહે છે, “બેટા, તું વાઘ! વેરીનું લેહી પીવાને તારે ધર્મ ! ત્યાં દયા, ઉદારતા કે ન્યાય–નીતિ જવાનાં નહિ!”
મન-ચિત્તથી પતિને જ પરમેશ્વર માની બેઠેલી રાણી રંગરાગથી દૂર રહી વૈરાગ્યભર્યું જીવન જીવે છે. આજ ગઢના મૂહભર્યા દરવાજા રચાવે છે, તે વળી બીજી કાલે સિન્યની કૂચ નીરખે છે. વળી કઈ સાંજે અક્ષણધી ઘનુધની શરતે જી એમને ઉત્સાહિત કરે છે, તે કઈ વેળા અશ્વપરીક્ષા જેવા સતી રાણી રણમેદાનની મુલાકાત લે છે.
ભાટ, ચારણે ને બંદીજને વીરત્વભર્યા દુહા ગાય છે, ને અવન્તિ તરફ હડહડતું વેર કેળવાય એવી કથાઓ ચકલે ને ચૌટે મંડાય છે. ઘર ઘરનું સૂત્ર બન્યું છે, કે “અવન્તિ અમારું શત્રુ છે. અવન્તિને નાશ એ અમારા જીવનમંત્ર છે.” ઉત્સાહી યુવાન દ્ધાઓ “મરવા ને મારવા માટે થનગની રહ્યા છે. હવે તેઓ દેશભક્ત બની ચૂક્યા છે, ને જન્મભૂમિની સેવા માટે જગત આખાની કત્વ કરતાં એ કદી પાછા હઠવાના નથી ! જનનિ જન્મભૂમિશ્ચ સ્વર્ગાદપિ
