________________
સિક્કાઓ-મુદ્રાઓ
પ્રાચીન ઇતિહાસનાં સાધનોમાં સિક્કાઓ એટલે મુદ્રાઓ પણ એક ખાસ અગત્યનું સ્થાન ભોગવે છે. એ સિક્કાઓ તાંબા, જસત, ચાંદી અને સોના આદિ ધાતુના હોય છે. ભારતના પ્રાચીન ઇતિહાસની કડીઓને બંધ બેસતી કરવામાં આ મુદ્રાના સાધને ઘણી મદદ આપી છે. કેટલાયે રાજાઓ અને રાજવંશોની હયાતી માત્ર આ સિક્કાઓના આધારે જ જાણવામાં આવી છે. પણ, જે સમયના ગુજરાતના જીવન વિષેની સામગ્રીનો હું ઊહાપોહ કરવા માગું છું તેમાં વિશેષ મદદગાર થાય એવું સિક્કાનું સાધન આપણને નથી મળતું. એમ જણાય છે કે પ્રાચીન કાળથી ગુજરાતમાં ઘણા ભાગે પરદેશી નાણાંનું ચલણ હતું તેથી ગુજરાતના રાજાઓએ, તેમના સમકાલીન અને પડોશી બીજા રાજાઓની જેમ, પોતાનું સ્વતંત્ર નાણું ચાલુ કરવાના ખાસ પ્રયત્નો કર્યા જણાતા નથી. વલભીવંશના કોઈ કોઈ સિક્કાઓ મળી આવતા હોવાનું કહેવામાં આવે છે પણ તે વિષે હજી મુદ્રાવિદ્યાના પંડિતોમાં મૌક્ય નથી. કલકત્તામાં મારા એક મિત્રના સિક્કાઓના સંગ્રહમાં મેં એક સિક્કો જોયો છે જેના પર ભટ્ટાર્કના નામ જેવું કાંઈક વંચાય છે પણ તે સંદિગ્ધ લાગે છે.
ચાલુક્યો અને વાઘેલાના વંશના સિક્કાઓના ઉલ્લેખો પ્રબંધોમાં મળે છે. ભીમપ્રિય, કુમારપાલપ્રિય, લૂણસાપ્રિય, વીસલપ્રિય આદિ ટંકાઓ તે તે નામના રાજાઓના ચલાવેલા ગુજરાતમાં ચાલતા હતા એમ એ પ્રબંધગત ઉલ્લેખોથી સમજાય છે. પણ હજી સુધી એ જાતના સિક્કાઓ ક્યાંયે મળ્યા નથી.
આથી પ્રાચીન ગુજરાતના રાજકીય ઇતિહાસના આલેખનમાં આ સિક્કારૂપી સાધન આપણને ખાસ સહાયભૂત થઈ શકે તેમ નથી.
