________________
૩૩
૧૫મા સૈકામાં લખાયેલું સાહિત્ય પૂર્વજો પ્રાચીન ગુજરાતના સર્વપ્રધાન નાગરિકો અને અણહિલપુરના નગરશેઠો હતા. અણહિલપુરમાં સર્વ પ્રથમ, પ્રધાન વ્યાપારી અને મહાજનોના પ્રમુખ નેતા તરીકે, વનરાજ ચાવડાએ એના પૂર્વજ નેઢ મંત્રીને સ્થાપ્યો હતો. ઠેઠ વનરાજથી લઈ કુમારપાલ સુધીના સમય લાગી એના વંશે એવી ને એવી પ્રતિષ્ઠા જાળવી રાખી હતી. એ વિમલ મંત્રીના ચરિત્રને લગતો વિમલપ્રબંધ નામનો ગૂજરાતી ભાષામાં સંવત ૧૫૬૮માં ૫૦ લાવણ્યસમયે સરસ રાસ રચ્યો છે. પ્રબંધનાયકના સમય પછી લગભગ પાંચસો વર્ષે રચાતા ગ્રંથમાં, ઐતિહાસિક હકીકત ઉપર કલ્પનાનાં ઘટ્ટ આવરણો ચઢે એ સ્વાભાવિક જ છે, તેથી એ ગ્રંથમાં આપણને તે કાલની બહુ પ્રામાણિક વિગતો નથી મળતી. પણ એમાં, તે પ્રાચીન ગુજરાતની સામાજિક સંસ્કૃતિનો જે કેટલોક સુંદર ચિતાર આપેલો છે તે ઘણો ઉપયોગી છે. ગૂજરાતમાં વસતી ઉચ્ચ જાતો વગેરેનાં મૂળ સ્થાન શ્રીમાલ ઊર્ફે ભિલ્લમાલને લગતી જે દંતકથા વગેરેનું વર્ણન એમાં આપ્યું છે તે પ્રાચીન ગૂજરાતની સંસ્કૃતિનું ચિત્ર દોરવામાં મહત્ત્વની સામગ્રીનું કામ આપે એવું છે.
इन्द्रहंसपंडितरचित विमलचरित्र
એ જ વિમલશાહના પ્રબંધને લગતો એક સંસ્કૃત ગ્રંથ ઈન્દ્રાંસ નામના પંડિતે સંવત ૧૫૭૮માં બનાવ્યો. એ ગ્રંથ જોકે મુખ્યપણે તો ઉક્ત લાવણ્યસમયના ગૂજરાતી પ્રબંધના આધારે જ રચવામાં આવ્યો છે, પણ તે સાથે ગ્રંથકારે બીજી પણ કેટલીક સામગ્રીનો ઉપયોગ કર્યો હોય તેમ લાગે છે. જ્ઞાતિઓ વગેરેની બાબતમાં આ ગ્રંથમાં કાંઈક વધારે વર્ણન આપ્યું છે. વિમલશાહને લગતાં પુરાણાં સ્તુતિ કાવ્યો, જે નષ્ટ થઈ ગયેલી પ્રશસ્તિઓમાંનાં હોવાં જોઈએ, એ ગ્રંથમાં અવતારેલાં દૃષ્ટિએ પડે છે.
वस्तुपाल रासाओ
એ સૈકામાં સંસ્કૃત ચરિત્રોની જેમ, ગૂજરાતી ભાષામાં પણ,
