________________
આદિ દેશોના ઈતિહાસ અને પુરાતત્ત્વને પ્રકાશમાં લાવવા માટે, એ પ્રાંતોમાં નાની મોટી રાજકીય અને પ્રજાકીય અનેક સંસ્થાઓ સ્થપાણી છે અને વ્યક્તિકૃત અને વર્ગકૃત અનેક પ્રયત્નો થઈ રહ્યા છે, પરંતુ આપણે ત્યાં એમાંનું કશુંયે જણાતું નથી.
ગુજરાતની અમૂલ્ય ગ્રંથસંપત્તિ, જેની બરાબરી હિંદુસ્થાનનો કોઈ પણ ભાગ કરી શકે તેમ નથી, તે મહારાષ્ટ્રના પાટનગર પૂનામાં, ભાંડારકર ઓરિએન્ટલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટની ભીંતોથી ઘેરાયેલી કેદ પડી છે. પચીસેક હજાર જેટલી સંખ્યાવાળા એ મહાન ગ્રંથરાશિમાં, લગભગ ૨૦ હજાર જેટલા ગ્રંથો ગૂજરાતમાંથી ગયેલા છે ! આજ પચાસ કરતાંયે વધારે વર્ષોથી એ ગ્રંથો પૂનાની હવા ખાઈ રહ્યા છે પણ જેનાથી માત્ર એમનાં શુદ્ધ નામ-ઠામ જાણી શકાય તેવી સંક્ષિપ્ત યાદીઓના રૂપમાં પણ પ્રકાશમાં આવવાનું નૂર એમના ભાગ્યમાં હજી ચમકયું નથી. સરકાર હસ્તક જ્યારે એ ખાતું હતું ત્યારે તો વળી કાંઈક થોડું ઘણું એ દિશામાં કામ થતું હતું, પરંતુ, મારે બહુ જ દિલગીરી સાથે કહેવું પડે છે કે, જ્યારથી એ ખાતું આપણા ભાઈઓની સત્તા નીચે ગયું છે ત્યારથી એકદેશીય અને એકપ્રાંતીય બન્યું છે. જોકે એ ખાતાને પ્રારંભમાં પગભર કરવામાં મેં પણ કાંઈક ભાગ લીધો છે તેમ જ ગુજરાતીઓના પૈસાથી એ ખાતાનું પ્રારંભિક પિંડપોષણ થયું છે.
આ વ્યાખ્યાનમાં મેં જે ગ્રંથગત સાધન-સામગ્રીનો પરિચય કરાવ્યો છે તેમાંનો મોટો ભાગ એ પૂનાના ગ્રંથસંગ્રહમાં રહેલો છે અને એ ઉપરાંત બીજી પણ ઘણી સામગ્રી ત્યાં છે જેનો નિર્દેશ હું આમાં કરી નથી શક્યો. મારા મને ગુજરાતની એ સૌથી મોટી અને અસાધારણ સંપત્તિ છે. જગતનો કોઈ પણ સંસ્કારી દેશે અને કોઈ પણ કૃતજ્ઞ પ્રજા પોતાની આવી સંપત્તિની ઉપેક્ષા કે અવગણના ન જ કરી શકે. આપણા પૂર્વજોએ પ્રાણ કરતાં પણ વધારે મૂલ્યવાનું એ ગ્રંથસંપત્તિને ગણી હતી અને સંતતિ કરતાંયે વધારે પ્રિય એને માની એનું રક્ષણ કર્યું હતું.
મહારાષ્ટ્રના-પૂનાના એક નામાંકિત વિદ્વાન સાથે આજથી પંદરેક વર્ષ ઉપર જ્યારે, હું એ ગ્રંથરાશિ અને ગુજરાતના સંબંધ વિષે
