________________
૩. કચ્છમાં દિવાન અને કરભારી તરીકે જૈન
કચ્છનાં ઇતિહાસ પર દષ્ટિપાત કરતાં દિવાનગીરીની શરૂઆત મહારાવશ્રી દેશળજી – પહેલાનાં રાજયઅમલ દરમ્યાન થયેલ હોવાનું જણાય છે. તેની પૂર્વેના રાજ્યવહીવટમાં દિવાનોનો ક્યાંય ઉલ્લેખ પ્રાપ્ત થતો નથી.' દિવાનપદ પ્રાપ્ત કરવામાં બે જૈન અગ્રેસરોના નામ રાયધણજી બીજાના સમય (ઇ.સ.૧૭૭૮-૧૮૧૩) માં જોવા મળે છે. શ્રી હંસરાજ સામીદાસ શાહ અને શ્રી આશકરણ શા.
(૧) દિવાન અને વહીવટકર્તા તરીકે હંસરાજ શાહઃ
હંસરાજ શાહનો શરૂઆતનો સમયગાળો એક વહીવટકર્તા તરીકે સામે આવે છે. જેમાં ડોસલવણે મુન્દ્રા પર કન્જો જમાવ્યો ત્યારે ફતેહમહમદે મુન્દ્રા પર આક્રમણ કરી તેનો કબ્દો લઈ લીધો અને મુન્દ્રાને મધ્ય સરકાર નીચે મુક્યું. તેનાં વહીવટકર્તા તરીકે હંસરાજને નીમ્યા. ફતેહમહમદ અને હંસરાજશાહ એક જ ગુરુ (ડોસલવણ) ના ચેલા હતા, પણ સત્તા રાજકારણે બન્નેને એકબીજાના પ્રબળ પ્રતિસ્પર્ધી બનાવ્યાં.
મુન્દ્રા પછી ફતેહમહમદે માંડવી હસ્તગત કરવાની યોજના કરી. જેમાં હંસરાજશાહ નો મહત્વનો ફાળો હોવાથી જયારે માંડવીએ આધિપત્ય સ્વીકાર્યું ત્યારે હંસરાજ શાહને જ ફતેહમહમદે વહીવટકર્તા તરીકે નિયુક્ત કર્યા.
શરૂઆતમાં ફતેહમહમદ અને હંસરાજશાહ સાથે જ રહ્યા છે, પણ જ્યારે માંડવીમાં એક ધનિક શરાફનું બિનવારસ અવસાન થયું. તેથી તેની મિલકત કોને સોંપવી એ પ્રશ્ન ઉભો થયો. સ્વર્ગસ્થ શરાફના વારસદારોને હંસરાજશાહે સ્વીકાર કર્યો નહીં. અને તેની મિલકત જપ્ત કરી. આથી ફતેહમહમદે સિંધ સાથેના એક નાનકડા યુદ્ધનો ખર્ચ હંસરાજ શાહ પાસે માંગ્યો. આ ઉપરાંત બાકીનું જમીન મહેસુલ અને તેની ચઢતર રકમ માગી. તેથી હંસરાજ શાહને પોતાનું અપમાન લાગ્યું પરિણામે બન્ને જુદા પડ્યાં.'
રાયધણજી – બીજા કેદમાં હતાં ત્યારે ભાઇજીબાપા ઉર્ફે પૃથ્વીરાજે હંસરાજ શાહને દિવાન બનાવ્યા. હંસરાજશાહ સમગ્ર રાજ્યનો વહીવટ વેપારી
કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ - એક દષ્ટિપાતા
૩૭
