________________
પદાર્થ માત્રમાં સામાન્ય અને વિશેષ ધર્મો છે. સામાન્યને મુખ્ય રાખી નિહાળનાર દૃષ્ટિ તે સામાન્ય દૃષ્ટિ એટલેદ્રવ્યાર્થિક અને વિશેષદષ્ટિ તે પર્યાયાર્થિક. આ બન્ને દૃષ્ટિનો સમુચ્ચયપણે સ્વીકારતે સ્યાદ્વાદ, યથાર્થવાદ, અનેકાન્તવાદ-ગૌણમુખ્ય ભાવે નિહાળનાર એક દૃષ્ટિ તે નયવાદ. | કોઈ પણ વસ્તુને તેની સંભવતી બધી બાજુએ નિહાળવી તે અનેકાન્તદષ્ટિ. પદાર્થ જે રીતે હોય તે રીતે યથાર્થપણે અવલોકનાર વાદ તે યથાર્થવાદ.
પદાર્થ માત્રમાં અનેક ધર્મો છે. તે દરેક ધર્મોને સ્વીકારનાર તે અનેકાન્તવાદ. પદાર્થમાં સંભવતા અનેક ધર્મોમાંથી જ્યારે જેની મુખ્યતા હોય ત્યારે તેને અપેક્ષીને કથન કરે તે અપેક્ષાવાદ, અને જે કોઈ પદાર્થ અંગે કહેવામાં આવે તે સ્માયુક્ત-કથંચિત યુક્ત સ્યાદ્વાદ છે.
આ દૃષ્ટિ-વસ્તુનું અવલોકન કેટલું સુંદર છે ! જેણે જેણે પરમાર્થ બુદ્ધિથી વસ્તુ અવલોકવાનો પ્રયત્ન કર્યો અને તેને જે વાત સમજાઈ તે બધી વાતોને જૈન દર્શને પોતાનામાં સમાવી છે. સર્વદર્શનોમાંથી સ્યાદ્વાદ દષ્ટિ જૈન દર્શનને અનુરૂપ તત્ત્વ શોધે છે અને પોતાનામાં સમાવે છે. આમ ભારતનાં તમામ દર્શનો એક દષ્ટિરૂપ છે અને જૈનદર્શન સર્વદષ્ટિ-અનેકાન્તદષ્ટિ રૂપ છે. જગતભરના તમામ વિસંવાદો, કલેશો, દુઃખો, વિવાદો વગેરે સર્વનું શમન કરનાર આ દૃષ્ટિ સ્યાદ્વાદની જ છે.
પદાર્થ માત્ર અને વિચારણા માત્રને બધી રીતે તપાસી પ્રરૂપણા કરનાર કોઈ દિવસ નિષ્ફળ જતો નથી. તેનું જીવન કૃિતકૃત્ય બને છે. આ જ કારણે મહાનુ પુરુષપૂ. ન્યાયવિશારદ
