________________
સરળ પાકાદમત સમીક્ષા,
થાય છે. આથી સમજવાનું એ કે જે ધર્મની વિવક્ષા કરવામાં આવે તે સધાન બને છે અને તેના વિરુદ્ધ બીજા ધર્મો અપ્રધાન બને છે. દાખલા તરીકે : જે કર્મનો કર્તા છે તે ભોક્તા છે. આમાં આત્મામાં દ્રવ્યદૃષ્ટિએ કર્તૃત્વકાળ અને પર્યાયદૃષ્ટિએ ભોક્તૃત્વકાળ બન્ને સિદ્ધ થાય છે. જેમાં દ્રવ્ય દૃષ્ટિ નિત્ય માલૂમ પડે છે, જ્યારે પર્યાયદૃષ્ટિ નિત્ય માલૂમ પડે છે. કારણ કે કર્તૃત્વકાળે કર્મજન્ય ફળ હાજર હોતું નથી. પરંતુ અમુક સમયે જ્યારે કર્મનું ફળ મળે છે તે સમયે આત્મા તો હાજર જ હોય છે. અવસ્થાફેર પર્યાયને લઈને હોય છે. આથી આત્માનું નિત્યપણું અને પર્યાયનું અનિત્યપણું સાબિત થાય છે. હવે જ્યારે કર્તૃત્વકાળ હોય છે ત્યારે તે ધર્મ પ્રધાન બને છે અને ભોકતૃત્વકાળ અપ્રધાન બને છે. અને ભોક્તત્વ કાળ સમયે ભોક્તત્વકાળ પ્રધાન બને છે અને કર્તૃત્વકાળ અપ્રધાન બને છે. આ પ્રમાણે વિવક્ષા અને અવિવક્ષાના કારણે ક્યારેક આત્મા નિત્ય અને ક્યારેક અનિત્ય કહેવાય છે. આ બે ભંગી થઈ. જ્યારે બન્ને ધર્મોની વિવક્ષા એકીસાથે થાય છે ત્યારે બન્ને ધર્મોનું યુગપત્ (એકી સાથે) પ્રતિપાદન કરે એવો વાચક શબ્દ ન હોવાથી આત્માને અવક્તવ્ય કહે છે. એ ત્રીજી ભંગી થઈ. આ પ્રમાણે વિવક્ષા, અવિવક્ષા અને સહવિવક્ષાને લીધે ઉપરની ત્રણ વાક્યરચનાઓ બને છે. બાકી તો ત્રણેના પરસ્પર મિશ્રણથી ચાર ભંગી બને છે. જેમકે ચોથી નિત્યાનિત્ય, પાંચમી નિત્ય અવક્તવ્ય, છઠ્ઠી અનિત્ય અવક્તવ્ય અને સાતમી નિત્ય અનિત્ય અવક્તવ્ય એમ સાત સપ્તભંગી છે. ૐૐ શાંતિઃ
પ્રક
