________________
નયરેખાદર્શન
નયોનું નિરૂપણ નયોનું નિરૂપણ એટલે વિચારોનું વર્ગીકરણ. નયવાદ એટલે વિચારોની મીમાંસા. આ વાદમાં વિચારોનાં કારણો, તેનાં પરિણામો કે તેના વિષયોની ચર્ચા નથી આવતી; પરંતુ તેમાં પરસ્પર વિરોધી દેખાતા છતાં વાસ્તવિક રીતે વિરોધી એવા વિચારોના અ-વિરોધીપણાના કારણનું ગષણ મુખ્યપણે હોય છે તેથી ટૂંકાણમાં નયવાદની વ્યાખ્યા એમ આપી શકાય કે “વિરોધી દેખાતા વિચારોના વાસ્તવિક અવિરોધનું મૂળ તપાસનાર અને તેમ કરી તે વિચારોનો સમન્વય કરનાર શાસ્ત્ર.”
: તત્વાર્થસૂત્ર પાનું-૬૪ નયની જરૂર મનુષ્યની જ્ઞાનવૃત્તિ સામાન્ય રીતે અધૂરી હોય છે અને ઘમંડ વિશેષ હોય છે અને આથી કરીને પોતાના કરેલા વિચારોને ‘સૂંઠના ગાંગડે ગાંધીમાં ખપવાની માફક પૂર્ણ માને છે, અને છેવટનો માને છે. આથી કરી બીજાના વિચારોને સમજવાની ધીરજ ખોઈ બેસે છે, અને છેવટે પોતાના આંશિક શાનમાં સંપૂર્ણતાનો આરોપ કરે છે. આથી પરિણામ એ આવે છે કે, આવા આરોપને લીધે એક જ વસ્તુ પરત્વે સાચા પણ જુદા જુદા વિચારો ધરાવનારાઓ પ્રત્યે તેને અણગમો ઉત્પન્ન થાય છે, અને તેથી કરીને તેના માટે પૂર્ણ અને સત્ય જ્ઞાનનું દ્વાર બંધ થઈ જાય છે. આ માટે જનયજ્ઞાનની આવશ્યક્તા છે.
વસ્તુના અનંત ધર્મોમાંથી એક સમયમાં કોઈ પણ એક ધર્મ સાપેક્ષપણે લઈ વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરવું તેને નય કહેવાય છે. આથી જેટલા જેટલા વચનના પ્રકારો છે તેટલા નય થઈ શકે અને તેના એકથી લઈ અસંખ્યાત ભેદ હોઈ શકે. બાકી સામાન્યથી તેના સાતે ભેદ કરવામાં આવ્યા છે. (૧) નૈગમ (૨) સંગ્રહ (૩)વ્યવહારુ (૪) ઋજુસૂત્ર (૫) શબ્દ (૬) સમભિરુઢ (૭) એવંભૂત એ પ્રકારે સાત નયો છે. તેના ટૂંકાણમાં બે ભેદ પાડવામાં આવેલ છે. (૧) દ્રવ્યાર્થિક અને (૨) પર્યાયાર્થિક,
