________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૧૦
સૂત્ર-૪ પ્રશ્ન– ઔપશમિકાદિ એ પ્રમાણે આદિ શબ્દના ઉલ્લેખથી ભવ્યત્વનું ગ્રહણ થઈ જ જાય છે તો પછી ભવ્યત્વ એવા શબ્દનું ફરી ગ્રહણ શા માટે કર્યું છે?
ઉત્તર- પારિણામિકભાવમાં કેવળ ભવ્યત્વ જ સિદ્ધમાં ન હોય બાકીના ભાવો પ્રાયઃ કરીને હોય છે એ જણાવવા માટે ભવ્યત્વ શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું છે. અસ્તિત્વ, ગુણવત્ત્વ, સર્વગતત્વ, અનાદિત, અસંખ્યયપ્રદેશવત્વ અને નિત્યત્વ વગેરે ભાવો સિદ્ધમાં છે જ. આને(સૂત્રને) અનુસરનારું ભાષ્ય આ પ્રમાણે છે–
“ગૌમ” ફત્યાદ્રિ, સૂત્રમાં ઔપશમિક વગેરે શબ્દોનો દ્વન્દ્ર સમાસ કર્યો છે અને એ સમાસનો છઠ્ઠી વિભક્તિના બહુવચનથી નિર્દેશ કર્યો છે. ઔપશમિકાદિ ભાવોના અભાવથી અને ભવ્યત્વના અભાવથી મોક્ષ થાય છે. “અન્યત્ર” એટલે હવે કહેવાશે તે ભાવો સિવાયના ભાવોનો અભાવ થાય છે. અહીં ઉપપદમાં પાંચમી વિભક્તિ છે.
અહીં દર્શનસપ્તકના ક્ષયથી કેવલ સમ્યકત્વ-સાયિક સમ્યકત્વ, સઘળા જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ક્ષયથી ક્ષાયિક કેવળજ્ઞાન, સઘળા દર્શનવરણીયકર્મના ક્ષયથી ક્ષાયિક કેવળદર્શન અને સઘળા કર્મોના ક્ષયથી સિદ્ધત્વ પ્રગટ થાય છે. આ ભાવો ક્ષાયિક છે એથી નિત્ય છે. તેથી મુક્ત આત્માઓને પણ આ ભાવો હોય છે. (૧૦-૪)
टीकावतरणिका- स पुनर्मुक्तात्मा यत्र मुक्तः समस्तकर्मभिः किं तत्रैवावतिष्ठते उतान्योति पृष्टो जगाद
૧. વિભક્તિના કારક અને ઉપપદ એમ બે પ્રકાર છે. કારકના કારણે થયેલી વિભક્તિ
કારકવિભક્તિ છે. જેમકે ગ્રામવાચ્છત અહીં પંચમી વિભક્તિ અપાદાનકારકમાં છે. અન્યો મૈત્રાત્ ચૈત્રઃ અહીં ઉપપદ પંચમી વિભક્તિ છે. જે પંચમી વિભક્તિ ઉપપદના=પાંચમી વિભક્તિની સમીપમાં રહેલા પદના કારણે થયેલી હોય તે ઉપપદ પંચમી કહેવાય છે. અન્યો મૈત્રાત્ ચૈત્ર: અહીં મૈત્રાત્ એ પંચમી વિભક્તિ સમીપમાં રહેલા અન્ય પદના કારણે છે. પ્રસ્તુતમાં વસ્તીત્વાગિ: એ સ્થળે પંચમી વિભક્તિ સમીપમાં રહેલા અન્યત્ર પદના યોગથી આવેલી છે. માટે તે ઉપપદ લક્ષણા પંચમી કહેવાય.
