________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૧૦
સૂત્ર-૭
સ્વયંબુદ્ધ. સ્વયંબુદ્ધ તીર્થંકરસિદ્ધ અને પ્રત્યેકબુદ્ધસિદ્ધ એમ બે પ્રકારના છે. તીર્થંકર નામકર્મના ઉદયને ભજનારા અરિહંત તીર્થંકર છે. પ્રત્યેક એટલે એક. પોતાને ઉત્પન્ન થયેલા જાતિસ્મરણ વગેરે કોઇક નિમિત્તથી પ્રત્યેકને=કેવલ પોતાને જ બોધ પમાડે તે પ્રત્યેકબુદ્ધ, અર્થાત્ જાતે જ બોધ પામેલા હોય તે પ્રત્યેકબુદ્ધ છે. વલ્કલચીરિ વગેરે અને કરકંડુ વગેરે પ્રત્યેકબુદ્ધો છે. બુદ્ધબોધિતના પણ પરબોધક અને સ્વેષ્ટકારી એમ બે પ્રકાર છે. સિદ્ધાંતના જાણકાર અને સંસારસ્વરૂપને જાણનારા વડે બોધ પમાડાયેલ બુદ્ધબોધિત છે. જે બીજાને ઉપદેશ આપે તે પરબોધક છે. પોતાને જે હિત=ઇષ્ટ હોય તેને જ કરવાના સ્વભાવવાળો સ્વેષ્ટકારી છે. સ્વેષ્ટકારી બીજાને કંઇપણ ઉપદેશ ન આપે. આ પ્રમાણે (પ્રત્યેકબુદ્ધબોધિત દ્વારનો) ચોથો વિકલ્પ છે. આ ચારેય વિકલ્પો બે વિકલ્પમાં સમાઇ જાય છે=આવી જાય છે. તેમાં સ્વયંબુદ્ધસિદ્ધમાં તીર્થંકર અને પ્રત્યેકબુદ્ધ છે. બુદ્ધબોધિતસિદ્ધમાં પરબોધક અને સ્વેષ્ટકારી છે.
૭૮
(૮) જ્ઞાન— અહીં પણ તે બે જ નયો છે. તેમાં વર્તમાનકાળગ્રાહીનયની અપેક્ષાએ કેવળજ્ઞાનવાળો જીવ સિદ્ધ થાય છે. ભૂતકાળગ્રાહીનય અનંતર પશ્ચાત્કૃતિક અને પરંપર પદ્માકૃતિક એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં અનંતર પશ્ચાત્કૃતિકને આશ્રયીને ક્યારેક કોઇક જ્ઞાન હોય છે. પરંપર પશ્ચાત્કૃતિક નયની અપેક્ષાએ અવ્યંજિત અને વ્યંજિતમાં વિચારણા છે. એમાં ચાર વિકલ્પો છે, તેમાં અવ્યંજિતમાં બે, ત્રણ કે ચાર જ્ઞાનો પશ્ચાદ્ભૂત છે. વ્યંજિતમાં મતિ-શ્રુતવાળો, મતિ-શ્રુત-અવધિવાળો કે મતિ-શ્રુત-મન:પર્યવવાળો એમ ત્રણ જ્ઞાનમાં બે વિકલ્પ છે. મતિ-શ્રુતઅવધિ અને મન:પર્યવજ્ઞાનવાળો સિદ્ધ થાય છે એ ચોથો વિકલ્પ છે.
(૯) અવગાહના— અવગાહના એટલે આત્માનો શરીરમાં પ્રવેશ (આત્માનો શરી૨માં જેટલા પ્રમાણમાં પ્રવેશ હોય તેટલી અવગાહના થાય). કેમકે આત્માનો સંકોચ-વિકાસ સ્વભાવ છે. તે શરીર કેટલા પ્રમાણવાળું છે એમ વિચારાય છે. અહીં અંતિમ શરીરની અવગાહના
