________________
૧૯
સૂત્ર૪ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
"इति कर्मणः प्रकृतयो मौल्यश्च तथोत्तराश्च निर्दिष्टाः । તાસાં યઃ સ્થિતિ નિવશ્વઃ સ્થિતિવશ્વ ફક્ત: : શા” तस्यैव च स्निग्धमधुराद्येकद्विगुणादिभावोऽनुभावः, यथाऽऽह"तासामेव विपाकनिबन्धो यो नामनिर्वचनभिन्नः । स रसोऽनुभावसंज्ञस्तीव्रो मन्दोऽथ मध्यो वा ॥१॥" पुनस्तस्यैव कणिकादिपरिमाणान्वेषणं प्रदेशः, कर्मणोऽपि पुद्गलपरिणामनिरूपणं प्रदेशबन्ध इति, यथोक्तं
"तेषां पूर्वोक्तानां स्कन्धानां सर्वतोऽपि जीवेन । सर्वैर्देशैर्योगविशेषाद् ग्रहणं प्रदेशाख्यं ॥१॥ प्रत्येकमात्मदेशाः कर्मावयवैरनन्तकैर्बद्धाः । कर्माणि बनतो मुञ्चतश्च सातत्ययोगेन ॥२॥" इतिः कर्मणो मौलबन्धभेदेयत्ताप्रदर्शनार्थः, ज्ञानावरणादिकर्मणामष्टानामपि प्रकृत्यादिभेद एव मौलमिति ॥८-४॥
ટીકાર્ય-પ્રકૃતિ આદિ શબ્દોનો દ્વન્દ સમાસ કરીને પ્રથમ વિભક્તિમાં નિર્દેશ કર્યો છે. જેવી રીતે ઘટ આદિ ભેદોનું મૂળ કારણ માટી છે તેવી રીતે પ્રકૃતિ (બંધના) ભેદોનું મૂલ કારણ છે. જીવ એકસરખા પુદ્ગલોનું ગ્રહણ કરે છે (પછી તે પુગલોમાં પ્રકૃતિ વગેરે નિશ્ચિત થાય છે. તેમાં પહેલાં પ્રકૃતિ નિશ્ચિત થાય છે. પછી સ્થિતિ વગેરે નિશ્ચિત થાય છે.) આથી એની પાસેથી એના દ્વારા) પ્રકારો કરાય છે એથી પ્રકૃતિ છે. (અથવા પ્રકૃતિ શબ્દ સ્વભાવવચનવાળો છે, અર્થાત્ પ્રકૃતિ શબ્દનો સ્વભાવ અર્થ છે. કેમકે માણસ દુષ્ટપ્રકૃતિવાળો છે દુખસ્વભાવવાળો છે એવી લોકમાં પ્રસિદ્ધિ છે.)
ક્રમનો નિયમ આ પ્રમાણે છે- અન્ય વિકલ્પોની ઉત્પત્તિની આદિમાં પ્રકૃતિબંધ થાય. ગ્રહણ કરેલાના અવસ્થાન કાળનો નિર્ણય થતો હોવાથી ૧. કાઉંસમાં લીધેલી ટીકા જરૂરી જણાવાથી શ્રી સિદ્ધસેનગણિકત ટીકામાંથી લીધી છે.
