________________
૧૪૦ શ્રી તત્ત્વાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
સૂત્ર-૨૨ પર્યાયોના કથનથી વ્યાખ્યા છે. સર્વકર્મોનો ભવિષ્યમાં અવશ્ય વિપાક થાય. (વિપાકમાં રહેલા) વિ શબ્દના અર્થને કહે છે- વિવિધ=જુદા જુદા પ્રકારનો પાક(ફળ) તે વિપાક કહેવાય છે. વિપાકના બે પ્રકારોનું નિરૂપણ કરે છે. તથા વાચથી વેત્વર્થઃ જે કર્મનો જેવા પ્રકારના અધ્યવસાયથી જેવા રસવાળો બંધ થયો હોય તે કર્મ તે જ રીતે ફળ આપે છે અથવા બીજી રીતે પણ ફળ આપે છે. અનુભાવ, વિપાક, રસ એ પ્રમાણે પર્યાયો છે. રસના તીવ્ર, મંદ અને મધ્યમ અવસ્થા એમ ભેદો છે. તે એક એક શુભ અને અશુભ છે. તેમાં ક્યારેક શુભ પણ અશુભરસરૂપે પરિણમે છે, અશુભ શુભરસરૂપે પરિણમે છે. વિપાકના બે પ્રકારો છે એમ જે કહ્યું છે એનો આ અર્થ છે. તે પ્રમાણે કહ્યું છે કે- “તે પ્રકૃતિઓના જ વિપાકનું જ કારણ છે અને નામના વ્યુત્પત્તિથી થતા અર્થથી ભિન્ન છે તે રસ છે. તેની અનુભાવ સંજ્ઞા છે. તે તીવ્ર, મંદ અથવા મધ્યમ છે.”
પ્રકૃતિના પુદ્ગલ વિપાકી વગેરે ચાર પ્રકાર આઠ પ્રકારના કર્મમાં કોઈક કર્મ પુદ્ગલોમાં જ ફળ આપે છેઃકર્મ પુદ્ગલોને વિવિધ આકારે પરિણાવે છે, અર્થાત્ જે પ્રકૃતિઓના ફળને આત્મા પુલો દ્વારા અનુભવે તે પ્રકૃતિઓ પુદ્ગલવિપાકી કહેવાય છે. જેમકે ઔદારિકશરીર પુદ્ગલવિપાકી છે તો એનું ફળ ઔદારિકશરીરરૂપ પુદ્ગલો દ્વારા આત્મા અનુભવે છે).
કોઈક કર્મ વિવિપાકી છે. જેણે જન્મને પ્રાપ્ત કર્યો છે તેવા શરીરવાળા આત્માને ફળ આપે છે. (ભવદ્વારા ફળ આપે વિપાક બતાવે તે ભવવિપાકી.)
બીજું કર્મ ક્ષેત્રવિપાકી છે અન્ય ક્ષેત્રમાં ફળ આપે છે. ૧. કોઈ પણ શબ્દની તત્ત્વ, ભેદ અને પર્યાયોથી વ્યાખ્યા થાય. તેમાં અહીં ફળ ઇત્યાદિથી
પર્યાયોથી વ્યાખ્યા કરી છે. માટે “પર્યાયોના કથનથી વ્યાખ્યા છે” એમ કહ્યું. ૨. નામના વ્યુત્પત્તિથી થતા અર્થથી ભિન્ન છે એ કથનનો ભાવાર્થ આ છે- અસતાવેદનીયનો
વ્યુત્પત્તિથી થતો અર્થ જે અસાતારૂપે વેદાય=અનુભવાય તે અસતાવેદનીય. હવે સંક્રમણથી અસાતાનો રસ સાતારૂપે થઈ ગયો એથી એ રસ અસાતારૂપે વેદાય એવા વ્યુત્પત્તિથી થતા અર્થથી ભિન્ન થઈ ગયો.
