________________
સૂત્ર-૧૨ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
૧૧૩ પર્યાપ્તિ એટલે પરિનિષ્પત્તિ. પરિનિષ્પત્તિ એટલે વિવક્ષિત ક્રિયાની સંપૂર્ણ સમાપ્તિ. તૈજસ-કાશ્મણ શરીરવાળા જ આત્માની ઔદારિકાદિ શરીરને પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છાથી ઉત્પત્તિના પ્રારંભમાં જ(=જન્માંતર ગ્રહણના કાળે) પર્યાતિઓ વિચારાય છે. એકી સાથે પ્રારંભાયેલી છએ પર્યાદ્ધિઓ ક્રમશઃ નિષ્પન્ન( પૂર્ણ થાય છે, એકી સાથે નહિ. કેમકે ઉત્તરોત્તર પર્યાપ્તિઓનો કાળ વધારે વધારે છે. આહાર, શરીર, ઇન્દ્રિય, પ્રાણાપાન, ભાષા, મન એ (નિષ્પત્તિનો) ક્રમ છે. તેમાં આહારપર્યાપ્તિના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવા માટે કહે છે–
તત્ર રૂત્યાદ્રિ આગમ પ્રસિદ્ધ વર્ગણા ક્રમથી જે દલિકદ્રવ્યો શરીરને, ઇન્દ્રિયોને, ભાષાને, મનને અને પ્રાણાપાનને યોગ્ય છે તે દ્રવ્યદલિકોને ગ્રહણ કરવાની ક્રિયાની પરિસમાપ્તિએ આહારપર્યાપ્તિ છે. આહારપર્યાપ્તિ કરણવિશેષ છે. અહીં મન શબ્દના ગ્રહણથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે ઇન્દ્રિયના ગ્રહણથી મનનું પણ પ્રહણ થઈ જાય છે.
સામાન્યથી ગ્રહણ કરેલા યોગ્ય પુગલસંઘાતની શરીરના અંગોપાંગ રૂપે સંસ્થાપન ક્રિયા=રચવાની જે ક્રિયા તે ક્રિયાની પરિસમાપ્તિ તે શરીરપર્યાપ્તિ છે. સંસ્થાપન શબ્દના અર્થ પ્રકારોને પર્યાયવાચી શબ્દોથી જણાવે છે. સંસ્થાપન એટલે રચના-ઘટન, અર્થાત્ શરીર વર્ગણાને પ્રાયોગ્ય પગલોની પ્રતિનિયત અવયવોરૂપે રચના કરવી તે સંસ્થાપન.
ત્વતિ’ –– એટલે સ્પર્શનેન્દ્રિય. સ્પર્શને જેની આદિમાં છે તે ઇન્દ્રિયો સ્પર્શન, રસન, પ્રાણ, ચક્ષુ, શ્રોત્ર અને મન છે. તેમના સ્વરૂપને બનાવવાની ક્રિયાની પરિસમાપ્તિ તે ઈન્દ્રિયપર્યાતિ છે.
“પ્રાળ’ તિ, પ્રાણાપાન ઉચ્છવાસ-નિશ્વાસની ક્રિયારૂપ છે. વર્ગણાના ક્રમથી તે બેને યોગ્ય દ્રવ્યોને ગ્રહણ કરવાનું અને મૂકવાનું જે સામર્થ્ય તે સામર્થ્યને ઉત્પન્ન કરવાની ક્રિયાની પરિસમાપ્તિ તે પ્રાણાપાનપર્યાપ્ત છે.
અહીં પણ વર્ગણાના ક્રમથી જ ભાષાને યોગ્ય દ્રવ્યોને ગ્રહણ કરવાના અને મૂકવાના સામર્થ્યને ઉત્પન્ન કરવાની ક્રિયાની પરિસમાપ્તિ તે ભાષાપર્યાતિ છે.
