________________
સૂત્ર-૧૨ શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
૧૦૫ આનુપૂર્વી નામના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવા માટે કહે છે– આનુપૂર્વી– “તાવુFસુમર્સ ફત્યાતિ, જે(=જ્યાં) જવાય તે ગતિ. ગતિ એટલે નરકાદિમાં ઉત્પત્તિનું સ્થાન. એ ઉત્પત્તિસ્થાન ગતિનામકર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત થાય છે. કર્મના સામર્થ્યથી તે ગતિમાં ઉત્પત્તિને ઇચ્છતા અને મનુષ્ય કે તિર્યંચ જાતિવાળો પશુ જ્યાં સુધી ઉત્પત્તિ સ્થાને ન પહોંચે ત્યાં સુધી અંતરાલ ગતિમાં વર્તમાન કોઈક જીવને આનુપૂર્વી નામકર્મનો ઉદય થાય છે. આનુપૂર્વી એટલે ક્ષેત્રની રચનાનો ક્રમ, અર્થાત્ આકાશપ્રદેશોની શ્રેણીનો ક્રમ, કેમકે જીવોની અને પુગલોની ગતિ આકાશપ્રદેશોની શ્રેણીના અનુસારે થાય છે એવું વચન છે. (અ.૨ સૂ.૨૭ ભાષ્ય) ત્યાં જવામાં જે કર્મના ઉદયથી ઘણી અનુકૂળતા રહે તેને પણ આનુપૂર્વી કહેવાય. આનુપૂર્વનામ અન્યગતિમાં જતા આત્માને માછલીને પાણીની જેમ ઉપકાર કરે છે. અંતર(=વિગ્રહ) ગતિ ઋજુ અને વક્ર એમ બે પ્રકારની છે. તેમાં જ્યારે એક સમયપ્રમાણવાળી ઋજુગતિથી જાય ત્યારે પૂર્વના જ આયુષ્યને અનુભવતો આનુપૂર્વી નામકર્મના ઉદય વિના જ ઉત્પત્તિસ્થાને પહોંચી જાય છે અને ત્યાં આગળના આયુષ્યને મેળવે છે, અર્થાત્ જે ગતિમાં ગયો હોય તે ગતિના આયુષ્યને અનુભવે છે–ત્યારથી તે ગતિનું આયુષ્ય શરૂ થઈ જાય છે. કોણી, હળ, ગોમૂત્રિકા જેવી અને બે-ત્રણ-ચાર સમયના પ્રમાણવાળી વક્રગતિથી પ્રવૃત્ત થાય ત્યારે તેના પ્રારંભકાળે જ આગળના આયુષ્યને ગ્રહણ કરે છે, અર્થાત્ વક્રગતિના પ્રારંભથી પરભવનું આયુષ્ય શરૂ થઈ જાય છે અને ત્યારે જ આનુપૂર્વી નામ ઉદયમાં આવે છે.
પ્રશ્ન– જીવ ઋજુગતિમાં આનુપૂર્વી નામકર્મ વિના જ ઉત્પત્તિ સ્થાને જાય છે તેમ વક્રગતિમાં પણ કેમ જતો નથી ?
ઉત્તર– ઋજુગતિમાં પૂર્વભવના આયુષ્યના વ્યાપારથી જ ઉત્પત્તિ સ્થળે પહોંચી જાય છે. જ્યાં પૂર્વભવના આયુષ્યનો ક્ષય થઈ જાય છે ત્યાં માર્ગમાં લાકડી જેવા (અર્થાત્ લાકડીના ટેકા જેવા) આનુપૂર્વી નામનો ઉદય થાય છે.
