________________
૯૮
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮. આ સૂત્ર-૧૨ અંગોપાંગ– “ગોપાઉં ત્યાદિ, અંગો અને ઉપાંગો જે કર્મને ઉદયથી રચાય છે તે અંગોપાંગ નામ. તે ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારકના ભેદથી ત્રણ પ્રકારનું છે. તેમાં અંગો છાતી, મસ્તક, પીઠ, પેટ, બે હાથ અને બે પગ એમ આઠ છે. સ્પર્શન અને મસ્તિષ્ક વગેરે ઉપાંગો છે. આઠ અંગોમાં એક એક અંગનું અનેક પ્રકારનું ઉપાંગ છે. તેમાં મસ્તક દ્રવ્યને આશ્રયીને ભાષ્યકારે ઉપાંગો આ પ્રમાણે કહ્યા છે–
મસ્તિષ્ક એટલે મસ્તેલંગ. મહુલુંગ મસ્તક અંગનો આરંભક અવયવ છે. મસ્તિષ્ક, કપાલ વગેરે અને સ્પર્શન વગેરે મસ્તકનાં ઉપાંગો છે. (જેવી રીતે આંખ, કાન આદિ મસ્તકના ઉપાંગો છે. તેવી રીતે સ્પર્શન (=સ્પર્શનેન્દ્રિય) પણ મસ્તકનું ઉપાંગ છે.
પૂર્વપક્ષ- મસ્તિષ્કને(=મજાને) ધાતુઓમાં =શરીરની સાત ધાતુઓમાં) કહ્યું છે તે નથી અંગ કે નથી ઉપાંગ.
ઉત્તરપક્ષ– કપાળ આદિની જેમ મસ્તક અંગનું આરંભક હોવાથી મસ્તિષ્ક પણ મસ્તકનું ઉપાંગ જાણવું. આ પ્રમાણે છાતી વગેરે અંગોના પણ એક એકના ઉપાંગો કહેવા. અગ્નિ, પાણી, પવન, પૃથ્વી, વનસ્પતિ સિવાયના જીવોમાં ઉપાંગો સંભવે છે.
નિર્માણ-નાતિતિકૃતિ, તિ એકેન્દ્રિયાદિ રૂપ જાતિ પાંચ પ્રકારે કહી છે. તે જાતિમાં સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસકનું જે અસાધારણ લિંગ છે તેનું અને અવયવોની રચના રૂપ આકારનું(=આકૃતિનું) જે નિર્માણ કરાવે તે નિર્માણ નામ. આ કહેવાનું થાય છે- કળામાં કુશળ સુથારની જેમ સર્વજીવોના પોતપોતાના અવયવોની ગોઠવણીના નિયમનું (અમુક સ્થાને અમુક જ અવયવ ગોઠવાવો જોઈએ એવા નિયમનું) કારણ નિર્માણ નામ છે.
બંધન– “સત્યાં પ્રાણી રૂત્યાદ્રિ શરીરનામકર્મના ઉદયથી ગ્રહણ કરેલા કે ગ્રહણ કરાતા તેને પ્રાયોગ્ય પુદ્ગલો આત્મપ્રદેશોમાં રહ્યું છતે અને શરીરાકારે પરિણત થયે છતે પરસ્પર છૂટા ન થવા દેનાર કાઇ, જતુ જેવું બંધનનામ ન હોય તો રેતીના પુરુષની જેમ શરીરો(=શરીરના પુદ્ગલો)
