________________
સૂત્ર-૧
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
૧૩
(=રત્નપ્રભાના ત્રીજા કાંડના) આધારે રહેલ છે. જલબહુલકાંડ ૮૦ હજાર યોજન પ્રમાણ છે અને ઘનોદધિવલયના આધારે રહેલ છે. ઘનોદધિવલય ૨૦ હજાર યોજન પ્રમાણ છે અને તનુવાતના આધારે રહેલ છે. તનુવાત અસંખ્યાત હજાર યોજન પ્રમાણ છે. તનુવાતવલય પછી અતિશય અંધકારરૂપ આકાશ છે. આકાશ, અસંખ્યાત કોટાકોટિ યોજન પ્રમાણ છે. હમણાં જ કહેલું પૃથ્વીથી આરંભી તનુવાતવલય સુધીનું પૃથ્વી, ઘનોદધિ, ઘનવાત, તનુવાત) બધું જ આકાશના આધારે રહેલું છે. કારણ કે જ્યોતિષ્ક વિમાનો આકાશના આધારે રહેલા છે એમ (પ્રત્યક્ષ) જોવામાં આવે છે. આકાશ તો આત્મ પ્રતિષ્ઠિત છે=પોતાના આધારે રહેલ છે, અન્યના આધારે રહેલું નથી. કારણ કે પાંચમા અધ્યાયમાં સૂત્રની રચના કરીને “આકાશનો અવગાહ (=જગ્યા આપવી) એ ઉપકારકાર્ય છે” (૫-૧૮) એમ કહ્યું છે. આકાશનું અવગાહદાન ઉપલક્ષણ છે. (એ ઉપલક્ષણથી આ પણ જાણવું-) આકાશ જગ્યા આપવા વડે સર્વદ્રવ્યોમાં ગુંથાઇ જાય છે= ઓતપ્રોત થઇ જાય છે. રહેનારા દ્રવ્યોને જગ્યા આપવાના વ્યાપારમાં તત્પર થયું છતું આકાશ રહેનારા દ્રવ્યોમાં પ્રવેશી જશે (=પ્રવેશીને રહે છે). આકાશ સિવાય અન્ય કોઇ સ્થળે આકાશને અનુરૂપ આધાર નથી. આથી આકાશ પોતાનામાં રહેલું છે.
“તનેેન મેળ” ઇત્યાદિ, તેથી પૃથ્વી વગેરે દ્રવ્યો હમણાં કહેલાં ક્રમથી(=પૃથ્વી, ઘનોદધિ, ઘનવાત, તનુવાત એ ક્રમથી) અનાદિ લોકાનુભાવથી(=લોકસ્થિતિથી) રચાયેલા છે.
પૂર્વોક્ત રત્નપ્રભા વગેરે સાત પૃથ્વીઓ તિર્કી અસંખ્યાત કોટાકોટિ યોજન પ્રમાણ વિસ્તારવાળી છે. સાત શબ્દનો ઉલ્લેખ નીચે સાત જ પૃથ્વીઓ છે એમ નિશ્ચિત કરવા માટે કર્યો છે. તેવા પ્રકારના ખરકાંડના ભેદથી એક એક પૃથ્વી અનિયત સંખ્યાવાળી ન થાય એ માટે સાત શબ્દનો ઉલ્લેખ છે. (અહીં ભાવાર્થ આ છે- રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ત્રણ કાંડ
