________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
સૂત્ર-૧૮
મનુષ્યોની અને તિર્યંચોની ભવસ્થિતિ અને કાયસ્થિતિ એમ બે પ્રકારની સ્થિતિ છે. મનુષ્યની યથોક્ત ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય ત્રણ પલ્યોપમ અને અંતર્મુહૂર્ત ભવસ્થિતિ છે. કાયસ્થિતિ તો ઉત્કૃષ્ટ સાત કે આઠ ભવો છે.
૧૬૮
તિર્યંચમાં ઉત્પન્ન થયેલાઓની સંક્ષેપથી ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય ભવસ્થિતિ યથોક્ત છે. વિસ્તારથી તો આ પ્રમાણે છે- શુદ્ધ પૃથ્વીકાયની બાર હજાર વર્ષ છે. ખર(=કઠણ) પૃથ્વીકાયની ૨૨ હજા૨ વર્ષ, અપ્લાયની ૭ હજાર વર્ષ, વાયુકાયની ૩ હજા૨ વર્ષ, તેઉકાયની ત્રણ અહોરાત્ર, વનસ્પતિકાયની ૧૦ હજાર વર્ષ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. આ જીવોની કાયસ્થિતિ અસંખ્ય અવસર્પિણી-ઉત્સર્પિણી છે. વનસ્પતિકાયની અનંત અવસર્પિણીઉત્સર્પિણી છે. બેઇન્દ્રિય જીવોની બાર વર્ષ છે. તેઇન્દ્રિય જીવોની ૪૯ દિવસ, ચરિન્દ્રિય જીવોની ભવસ્થિતિ ૬ માસ છે. આ જીવોની કાયસ્થિતિ સંખ્યાત હજાર વર્ષો છે.
પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો પાંચ પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે- મત્સ્યો, સર્પો, ભુજપરિસર્વે, પક્ષીઓ અને ચતુષ્પદો. મસ્ત્યોની, સર્પોની અને ભુજપરિસર્પોની ભવસ્થિતિ ક્રોડ પૂર્વ વર્ષ છે. પક્ષીઓની પલ્યોપમના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણ ભવસ્થિતિ છે. ગર્ભજ ચતુષ્પદોની ભવસ્થિતિ ૩ પલ્યોપમ છે. તેમાં સંમૂર્ચ્છિમ મત્સ્યોની ભવસ્થિતિ પૂર્વક્રોડવર્ષ છે. સમૂચ્છિમ ઉ૨પરિસર્પોની ૫૩ હજાર વર્ષ, સમૂમિ ભુજપરિસર્પોની ૪૨ હજાર વર્ષ છે. સંમૂર્ચ્છિમ ચતુષ્પદોની ૮૪ હજાર વર્ષ અને સંમૂચ્છિમ પક્ષીઓની ૭૨ હજાર વર્ષની ભવસ્થિતિ હોય છે. આ જીવોની ઉત્કૃષ્ટ કાયસ્થિતિ ૭ કે ૮ ભવ છે. બધા મનુષ્યોની અને બધા તિર્યંચોની જઘન્ય કાયસ્થિતિ અંતર્મુહૂર્ત જ છે. (૩-૧૮)
આ પ્રમાણે સ્વોપજ્ઞભાષ્યથી સહિત તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્રમાં ત્રીજો અધ્યાય પૂર્ણ થયો.
टीका- तिर्यग्योनिजानामप्यत्रैवोच्यते स्थितिः आयुषः, समानप्रक्रमत्वात्, ‘तिर्यग्योनीनां चे’त्यादि भाष्यं, तिर्यग्योनयः पृथिव्यप्तेजोवायु
