________________
ઉપોદ્ઘાત
૧૭
સાત માણસો ગયા. સાતમાં છ જણાઓ આંધળા તથા એક દેખતો હતો. સર્વ આંધળાઓએ હાથીના સ્વરૂપને તપાસવાનું શરૂ કર્યું. એક આંધળાના હાથમાં ભાગ્યયોગે હાથીનો કાન આવ્યો. બીજા આંધળાને તેની સૂંઢ, ત્રીજાને દાંત, ચોથાને પગ, પાંચમાને પેટ તથા છઠ્ઠાને પૂછડી, એમ દરેક આંધળાને હાથીના અંગનો એક એક અંશ પ્રતીત થયો. તેઓ સઘળાએ પોતપોતાના અપૂર્ણ જ્ઞાનને અવલંબી એક જ નિશ્ચય દૃઢ કર્યો. તેમને દરેકને જ્યારે પૂછવામાં આવ્યું કે ભાઈ ! કહે, હાથી કેવો હોય છે ? પહેલાએ કહ્યું કે હાથી તો સૂપડા જેવો છે. (કેમકે તેને હાથીના કાન નામના અંગનું જ ભાન થયું હતું.) બીજો આંધળો કે જેણે સૂંઢ પકડી હતી તે કહે કે હાથી તો સાંબેલા જેવો જ હોય છે. ત્રીજો કે જેણે દંતુશૂળનો સ્પર્શ કર્યો હતો, તે કહે કે હાથી તો ભૂંગળા જેવો જ હોય છે. ચોથો કે જેણે પગ પકડ્યા હતા તે કહે કે હાથી તો સ્થંભના આકારવાળો જ હોય છે. પાંચમો કે જેણે પેટ પકડ્યું હતું, તે કહે કે હાથી તો પખાલ જેવો જ હોય છે. અને છઠ્ઠો કે જેને પૂંછડીનું જ જ્ઞાન મળ્યું હતું તે કહે કે હાથી તો સોટી જેવો જ હોય છે.
આ સર્વ આંધળાઓ પોતપોતાના કથનમાં અમુક સત્યાંશને અવલંબે છે, એની તો ના કહી શકાશે નહિ; પરંતુ તેઓ જે એવો આગ્રહ કરી બેઠા છે કે અમે કહીએ છીએ તે જ હાથીનું સ્વરૂપ છે, તે શું દયા ઉપજાવનાર વાત નથી ? હાથી સંબંધેના છએ આંધળાઓનો અનુભવ એકત્ર કરવામાં આવે અને ભિન્ન ભિન્ન અપેજ્ઞાવાળી દૃષ્ટિથી તેઓના કથનનો તોલ કરવામાં આવે તો હાથીનું સ્વરૂપ સમજવામાં સરળતા ન થાય ? આ ઉપરથી ફલિત થાય છે કે સર્વે અપેક્ષાકૃત વિચારોને સુંદર આકારમાં સમજવા માટે નયનું જ્ઞાન જ એક સબલ સાધન છે. જ્યાં આ પ્રકારનું જ્ઞાન ન હોય અથવા “અમે કહીએ છીએ તે જ ખરું અને બીજું બધું ખોટું.” એ પ્રકારનો કદાગ્રહ પ્રવર્તતો હોય તો જૈનશાસ્ત્ર કહે છે કે ત્યાં નય નથી પણ નયાભાસ છે. અજ્ઞાન જનોનો ભ્રમ નયજ્ઞાનવાળો સહજ પરિશ્રમે દૂર કરી શકે છે.
છ આંધળા માણસોનો હાથી સંબંધી ભ્રમ એ દેખતો માણસ જેમ દૂર કરી શકે છે તેમ અમુક અમુક નયાભાસને વળગી રહેલા પરંતુ કોઈ
